ص:2

ص:3

مهدویت

پرسش ها و پاسخ ها

معاونت پژوهش مؤسسۀ آینده روشن

(پژوهشکدۀ مهدویت)

ص:4

مهدویت

پرسش ها و پاسخ ها

تهیه و تدوین:معاونت پژوهش مؤسسه آینده روشن (پژوهشکده مهدویت)

ناشر:مؤسسه آینده روشن

طرح جلد:مصطفی برجی

صفحه آرا:علی قنبری

حروف نگار:سیدحیدر هاشمی

چاپ:رنجبران

نوبت چاپ:چهارم / 1395

شمارگان:1000 جلد

بها:230000 ریال

شابک:6- 5- 96610 - 964 - 978

مرکز پخش:قم، خیابان صفاییه، کوچه 25، پلاک 27، تلفن: 37840901- 025

فروشگاه اینترنتی:www.intizar.ir/shop

کلیۀ حقوق برای ناشر محفوظ است

ص:5

ص:6

معرفی143

تولد145

طول عمر148

مشخصات ظاهری152

دوران امامت156

محل زندگی157

پوشش امام168

خوراک امام168

خانوادۀ امام169

علم امام172

معجزات امام182

پرسش های تخصصی183

نام امام185

لقب امام189

کنیۀ امام192

علت برخاستن194

فواید امام غایب195

غیبت199

معنای غیبت199

زمان شروع غیبت201

مکان شروع غیبت202

علت غیبت203

طولانی شدن غیبت208

مدت غیبت209

سفیران امام211

ویژگی ها243

ص:7

نایبان امام247

بیان حقیقت دین247

ولایت فقیه255

امام خمینی رحمة الله257

آیت الله خامنه ای259

ارتباط نایبان261

انتظار و منتظران263

چیستی انتظار263

مفهوم انتظار و اهمیت و آثار آن265

وظایف منتظران و ویژگی های آن ها269

رابطه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف277

نماز و دعا283

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نماز283

دعای امام287

دعا برای امام288

دلیل دعا310

شرایط دعا312

آثار دعا315

اجابت نشدن دعا315

اماکن مقدس321

محل های منسوب321

مسجد مقدس جمکران321

سرداب مقدس سامرا325

منبر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف330

دیدار331

دیدار یا زیارت331

ص:8

احادیث دیدار332

هدف دیدار333

انواع دیدار333

شرایط دیدار336

شوق دیدار339

راه دیدار339

دلیل ملاقات نکردن343

دیدارکنندگان344

نقل دیدار345

ادعای دیدار347

ظهور351

کلام امام351

امام و ظهور352

زمان ظهور353

مکان ظهور356

اطلاع از ظهور357

شناخت امام358

تأثیر ظهور359

ظهور صغرا و کبرا360

ظهور و قیامت361

حضور در مکه362

شرایط ظهور365

شرایط کلی365

رابطۀ ظلم و ظهور370

تأخیر ظهور374

نشانه های ظهور377

تعریف نشانه ها377

ص:9

فواید نشانه ها386

تعداد نشانه های ظهور386

صحت نشانه ها396

وقایع هنگام ظهور403

مدت برقراری عدالت403

ابزار تشکیل حکومت404

رویدادهای زمان ظهور407

مخالفان امام412

یاران امام417

وجود یاران417

تعداد یاران418

مشخصات یاران420

ویژگی یاران421

حضور بانوان425

سرانجام یاران427

وظایف یاران428

جهان بعد از ظهور435

چگونگی وضع جهان435

ویژگی های جهان عصر ظهور443

مقایسۀ دوران449

محل امام451

بعد از ظهور از دیدگاه روایات451

حکومت455

امکان تشکیل حکومت455

اساس حکومت456

ویژگی های حکومت456

ص:10

مدت حکومت460

نقش مردم460

مقایسۀ حکومت ها463

سیرۀ امام469

اولین اقدام469

مرکز حکومت470

قرآن و سنت جدید471

برخورد با مسلمانان472

برخورد با شیعیان473

برخورد با کارگزاران475

برخورد با کافران476

برخورد با ثروت مندان477

انتقام477

جهان بعد از امام479

رحلت یا شهادت479

خاک سپاری امام عجل الله تعالی فرجه الشریف480

محل دفن امام عجل الله تعالی فرجه الشریف481

جانشین امام عجل الله تعالی فرجه الشریف481

سرنوشت دنیا482

آخرین امام483

رجعت485

ظهور و رجعت امام حسین علیه السلام506

قرآن و رجعت511

ایران513

کشور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف513

رضایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف514

ص:11

زمینه سازی ظهور515

مردی از قم518

دورۀ ظهور518

رهبر ایران519

امام در ایران519

معنای روایات521

فساد قبل از ظهور521

قیام قبل از ظهور522

ولایت فقیه524

دعای عهد525

خطبۀ غدیر526

روایات ائمه527

روایات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف528

روز ظهور529

دیدار530

نام بردن از امام531

خورشید پشت ابر532

آسیب شناسی535

معرفی کتاب های مهدوی541

سیر مطالعاتی541

عمومی541

تخصصی553

کتاب های سنین مختلف567

کتاب کودکان567

نشریۀ کودکان570

کتاب نوجوانان570

ص:12

نشریات نوجوانان571

کتاب جوانان572

نشریات جوانان572

کتاب های موضوعی573

ضرورت طرح معارف مهدوی573

ادلۀ عقلی اثبات وجود امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف573

نیاز به امام و اضطرار به حجت574

مهدویت در قرآن574

مهدویت در روایات شیعه و سنی576

منابع روایی شیعه577

مهدویت در نهج البلاغه578

مهدویت و ادعیه578

منجی در ادیان579

مهدی شناسی (ویژگی های حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف)580

الف) مادر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف580

ب) ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف581

ج) امامت کودکی582

د) خصوصیات ظاهری582

ه-) پنهان زیستی582

و) اسماء و القاب582

ز) طول عمر583

ح) توقیعات583

ط) غیبت صغرا584

ی) غیبت کبرا585

ک) سیرۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف585

غیبت و علل آن586

فواید امام غایب587

ص:13

انتظار587

وظایف منتظران588

وضعیت شیعه در عصر غیبت590

نواب اربعه590

معرفت امام591

یاری موعود592

مهدویت در عرفان592

پاسخ به شبهات593

فرهنگ مهدویت594

مهر و محبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف594

اماکن منسوب به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف594

درس نامۀ مهدویت595

ملاقات با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف596

فرقه های انحرافی مهدویت596

شرایط و علایم ظهور597

حکومت جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف598

یاران600

زنان و حکومت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف600

مهدویت و جهانی شدن601

مهدویت ستیزی602

مهدویت و غرب603

مستشرقین و مهدویت603

آسیب شناسی مهدویت603

غربت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف604

نقش ایرانیان در عصر ظهور604

تربیت نسل منتظر605

عاشورا و انتظار605

ص:14

غدیر و مهدویت606

کتاب شناسی مهدویت606

پایگاه ها و مراکز فعال مهدویت در اینترنت609

1. سایت های فارسی609

2. سایت های عربی610

3. سایت های انگلیسی610

ص:15

تقدیم به:

مشرقیان موعود رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم

منتظران راستین بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریف

فرزندان معنوی روح الله رحمة الله

یاوران نایب ولیّ الله عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:16

ص:17

ص:18

گروه های پژوهشی فعالیت خود را آغاز کرده، به همت واحد «پرسش و پاسخ» این مؤسسه، ویرایش دوم کتاب مهدویت، پرسش ها و پاسخ ها را به علاقه مندان یادگیری معارف مهدوی تقدیم می نماید.

امید است ویرایش جدید نیز قدمی هرچند کوچک برای زمینه سازی ظهور و نزدیک شدن فرج آن یار غایب از نظر باشد.

إن شاء الله

مؤسسۀ آینده روشن

(پژوهشکدۀ مهدویت)

ص:19

ص:20

همت و تلاش خود را متوجه معرفت بخشی هرچه بیش تر به جامعه نموده است. در این راستا حدود پنج سال پیش اولین ویرایش کتاب پرسش و پاسخ در موضوع مهدویت در اختیار مشتاقان معارف مهدوی قرار گرفت که با استقبال پرشوری روبه رو شد. این استقبال، مسئولیت ما را سنگین تر نمود و بر آن شدیم که با تجدید نظری کلی در مطالب عرضه شده، تا حد امکان معارف مربوط حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف را عمیق تر و دقیق تر از گذشته ارائه کنیم.

امید است ویرایش جدید که حاصل تلاش پژوهشگران عرصۀ مهدویت در گروه های مختلف پژوهشی این مؤسسه است، مورد پسند جویندگان معارف مهدوی واقع گردد و ما را از دعای خیر خویش محروم ننمایند.

حقیر از تمام کسانی که برای به ثمر نشستن ویرایش جدید کتاب پرسش و پاسخ متحمل زحمت شدند، تشکر و قدردانی می کنم. امیدوارم همۀ این تلاش ها مورد رضایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار گیرد. از خداوند متعال هم عاجزانه درخواست می کنم به نیکوترین صورت بپذیرد و ذخیرۀ آخرت دوستان قرار دهد.

همچنین از اعضای محترم هیئت علمی، آقایان حجج اسلام نصرت الله آیتی، محمدمهدی حائری پور، مجتبی رضائی، سیدمحمد آصف آگاه و پژوهش گران محترم، آقایان حجج اسلام محمدرضا فؤادیان، جواد قاسمی و به ویژه دوست و برادر عزیزم جناب حجت الاسلام آقای محسن کبیری، مسئول واحد پرسش و پاسخ که مسئولیت اجرا و هماهنگی امور را بر عهده داشتند و زحمت نوشتن بخش هایی از این کتاب را نیز کشیده اند صمیمانه تشکر می کنم.

جواد جعفری

معاون پژوهش مؤسسۀ آینده روشن

(پژوهشکدۀ مهدویت)

قم، خرداد 1390

ص:21

ص:22

بر اثر طولانی شدن غیبت، در قلب مؤمنان شک هایی پدید می آید و اکثرشان از دین خارج می گردند. (1)

شیادان و فریب کاران، از غیبت امام سوءاستفاده می کنند و مؤمنان را آرام و با برنامه به سوی شیطان می کشند، چنان که کسی تغییر و خطر را درنمی یابد.

در عصر غیبت، گروهی برای جلب توجه، به پیش گویی آینده و تعیین وقت ظهور می پردازند و مردم را گرفتار امید کاذب و بعد یأس و سرخوردگی می کنند.

گروهی دیگر، خود را از نزدیکان به امام معرفی می کنند؛ آن گاه مردم و جوانان پرشور را به گوشه گیری و دوری از جامعه و خمودی فرا می خوانند.

بی خبران دیگری، به نام عرض ارادت و محبت به حضرت، افراد را به اعمال و ذکرهای درانداختۀ خود وامی دارند و به مجالس و محافلی می کشانند که دین و مذهب را خوش نباشد و جز خرافه و توهم نپروراند و نیفزاید.

شیادانی هم مدعی« ارتباط با امام» می شوند و از دیدار با امام و واسطه گری دم می زنند و با تحریک عواطف پاک مشتاقان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، آنان را به سلطۀ خود می کشند و نردبانی برای پیشرفت مادی و اجتماعی خویش می سازند.

دغل بازان دیگری که رنگی در این حنا نمی بینند، لاف «انتفاع از امام» می زنند؛ منکر ارتباط می شوند و ادعا می کنند که با عالم غیب رابطه دارند. آنان برای خود قدرت های دروغین غریبی ادعا می کنند و عده ای ساده لوح را مفتون و مطیع خویش می سازند و سوار بر کشتی خود کرده و از صراط مستقیم بازمی دارند.

البته گروه هایی هم هستند که آشکارا به انکار و مبارزه با اندیشۀ مهدویت می پردازند و با ژست روشن فکری و ادای عقل گرایی، مانند عروسک خیمه شب بازی، آلت دست دشمنان دین و مردم می شوند و کلمات بی پایۀ

ص:23

دشمنان اهل بیت علیهم السلام را که بارها جواب داده شده، با آب و رنگی جدید در محافل و سایت های خود مطرح می کنند.

گروهی نیز می کوشند تا با مربوط کردن اندیشۀ ناب مهدوی به گروه ها و احزاب سیاسی، آن را حربه ای سیاسی بنمایند و چهرۀ واقعی و اثرگذار آن را مخدوش کنند.

هرگاه انسان به آشفته بازار مدعیان دروغین از یک طرف، و دشمنان قسم خوردۀ دین و معارف مهدویت از طرف دیگر نظری می افکند و می بیند که چگونه برداشت غلط و اغراض پلید خود را به نام دین و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف یا عقل و خردورزی و دفاع از مردم، عرضه می کنند و افراد سالم و مخلص شیعه را در تور خود گرفتار می سازند، به یاد سخنان امام صادق علیه السلام می افتد. (1)

برای نجات از وسوسۀ این گروه ها و گریز از دیگر آسیب ها، باید به دنبال شناخت و کسب معرفت از راه صحیح و مطمئن بود؛ راهی که خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام معرفی کرده اند.

از راه هایی که قرآن برای شناخت حجت خدا به تمام حق جویان و حقیقت طلبان نشان می دهد، مراجعه به آگاهان و پرسش از آن هاست.

قرآن در این باره می فرماید:

«فَاسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»؛ (2)

اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.

بنابر حکم عقل، هرگاه انسان با مطلبی تازه یا فراخوانی مواجه می شود، پیش از

ص:24

قبول، طرف داری، دل سپردن و پیروی، باید درنگ نماید و آن را با آگاهان و متخصصان در میان گذارد و در صورت تأیید، از آن پیروی کند.

امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در نامه ای به نایب خاص خود، می فرماید:

واما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فإنهم حجتی علیکم وأنا حجة الله علیهم؛ (1)

در پیش آمدها و رخدادها، به راویان حدیث ما مراجعه نمایید؛ زیرا آنان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آن ها هستم.

بنابراین اگر کسی بخواهد با دلیل و منطق حرکت کند، باید در وقایع و مسائل مختلف به دانشمندان حدیث و علم اهل بیت علیهم السلام مراجعه کند و بدون اطمینان از چیزی پیروی نکند و خود را در دام شیاطین گرفتار نسازد.

امام عسکری علیه السلام در مورد نقش دانشمندان دین فرموده است:

اگر بعد از غیبت امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، نبودند دانشمندانی که به سوی او دعوت و هدایت می کنند و از دین او با دلیل الهی دفاع می نمایند و بندگان ضعیف را از تور ابلیس و شروران خبیث او و دشمنان اهل بیت علیهم السلام نجات می دهند، کسی نمی ماند مگر از دین الهی بر می گشت، اما آنان قلب شیعیان ضعیف را حفظ می کنند، همچنان که ناخدا سکان کشتی را نگه می دارد. چنین افرادی نزد خداوند برترین ها هستند. (2)

پرسش و مراجعه به عالمان و آگاهان، توصیۀ الهی و روش پیامبر و معصومان علیهم السلام است. البته باید بستری سالم و مطمئن برای مراجعه و پرسش در جامعه فراهم شود تا مشتاقان و شیعیان بتوانند سریع و آسان مطالب خود را مطرح

ص:25

کنند و پاسخ های متقن، دقیق، کامل و مستدلی را دریافت نمایند.

از همین روی، با کمک خداوند و عنایت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، واحد «پرسش و پاسخ» مؤسسۀ آینده روشن (پژوهشکدۀ مهدویت) از فروردین ماه سال1384 فعالیت خود را در شهر مقدس قم آغاز کرد. این واحد با همکاری استادان و محققان معارف مهدویت که سال ها به تحصیل و پژوهش و تدریس در این موضوع پرداخته اند، به پرسش ها دربارۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و آخرالزمان از طریق ارتباط تلفنی، مکاتبه ای (برگه های پست جواب قبول) و اینترنتی (ایمیل)، پاسخ می گوید.

از آن جا که بسیاری از سؤالات رسیده مانند هم بودند، روشن شد چه مسائلی برای اکثر افراد جای پرسش دارد. لذا بر آن شدیم تا این پرسش ها و پاسخ ها را گرد آوریم، موضوع بندی کنیم و به صورت کتاب و لوح فشرده در اختیار عموم علاقه مندان قرار دهیم؛ این کتاب، اولین محصول این واحد است. البته کتاب های پرسش و پاسخ متعددی در دسترس افراد جامعه قرار دارد، اما کتاب حاضر امتیازاتی دارد که در ذیل به بعضی از ویژگی ها اشاره می شود:

1. پاسخ کارشناس: در این مجموعه، پژوهندگان مهدویت به پرسش ها پاسخ گفته اند و پاسخ ها تا حد امکان کارشناسی شده اند و به روایات و مدارک مستند است؛

2. ارزیابی: اساتید معارف مهدویت، پاسخ های اولیه را ارزیابی کرده اند و در صورت نیاز، اصلاح و تکمیل نموده اند؛

3. گویایی متن: پاسخ های نهایی برای روانی، زیبایی و روشن بودن مطلب، ویرایش شده اند و مورد توجه دوباره قرار گرفته اند؛

4. پرسش واقعی: برای انعکاس دغدغه های جامعه و پاسخ به پرسش های آنان، سعی شده تا از تولید پرسش دوری بورزیم و عین پرسش مخاطبان را نقل

ص:26

کنیم. از همین روی، ممکن است برخی پرسش ها بسیار ساده یا غیرعادی به نظر آیند؛

5. زوایای مختلف: از آن جا که محققین متعدد به سؤالات پاسخ داده اند، هر پاسخ گویای زاویه و جهتی خاص است و قلم و بیانی متفاوت دارد؛ لذا برای استفادۀ بهتر و اقناع افراد مختلف، چند پاسخ داده شده که گاهی ممکن است تکراری و تداخلی بنمایند؛

6. معرفی کتاب و مجله: چون برخی از پرسشگران خواسته اند که کتاب و منابع مفید و مطمئن برای موضوع مهدویت به آن ها معرفی شود، سه نوع معرفی کتاب (سیر مطالعاتی، سنین مختلف، موضوعی) را در پی آورده ایم؛

7. معرفی سایت: با توجه به گسترش اطلاع رسانی از طریق اینترنت، برای دست یابی به سایت های مفید مهدویت، سایت های فعالی را در این موضوع معرفی کرده ایم.

امیدواریم در آیندۀ نزدیک، مجموعۀ دیگری را بتوانیم گرد آوریم که به پرسش های تخصصی (شبهات) پاسخ بگوید.

در پایان از تمام استادان، پژوهندگان و دوستان از جمله، زین العابدین آقاجانلو، نصرت الله آیتی، محمود اباذری، محمد اسلامی، محمدامین بالادستیان، علیرضا جوهرچی، مهدی حائری پور، امیرعلی حسنلو، مجید حیدری نیک، زینب ربانی، مرتضی ربانی نژاد، سیدمحمد روحانی، سیدرضا سجادی، حسین علی سعدی، روح الله شاکری، قنبر علی صمدی، اسدالله عبدالهی، محمد رضا فؤادیان، محسن کبیری، سیدرضا کلوری، ذکرالله محمدی، اسدالله مصطفوی، سیدجعفر موسوی نسب، سیدجواد میرخلیلی، سیدحسن واعظی، ابوذر هدایتی و مهدی یوسفیان که ما را در این واحد یاری کردند و در ارائۀ هرچه بهتر و مفیدتر پاسخ ها

ص:27

کوشیدند، تشکر و قدردانی می کنیم و امیدواریم که در زیر سایۀ توجهات حضرت بقیةالله الاعظم _ ارواح من سواه فداه _ به موفقیت و پیشرفت روزافزون نایل آیند و همواره دعای خیر امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف پشتیبان آنان باشد.

جواد جعفری

مؤسسۀ آینده روشن

قم، خرداد 1385

ص:28

ص:29

ص:30

4. علل غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف؛

5. آثار و فواید امام غایب؛

6. انتظار و وظایف منتظران؛

7. علائم و شرایط ظهور امام؛

8. ویژگی های یاران و دولت مهدوی؛

9. اوضاع جهان قبل از ظهور؛

10. رجعت یا بازگشت مردگان به دنیا؛

11. بحث از دعاها و اماکن منسوب به امام؛

12. آسیب شناسی یا بررسی پی آمدهای منفی؛

13. تاریخ عصر غیبت صغرا و وضع شیعه در آن زمان؛

14. بحث از ولایت فقیه یا نیابت عام (فقیهان دین) امام زمان در عصر

غیبت کبرا؛

15. جهانی شدن و حکومت واحد جهانی؛

16. مهدویت و مسائل جدید کلامی؛

و بسیاری از موضوعات دیگر.

ص:31

کرده اند که تبیین، تفسیر و تشریع آن در زمان کنونی به عهدۀ وجود مقدس حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است. آن حضرت نیز در دوران هفتاد سالۀ غیبت صغرا، از طریق سفیران خاص خود (نایبان خاص) این مهم را به انجام رساند که در دوران کنونی (غیبت کبرا) مروجان دین و مراجع بزرگوار تقلید (نایبان عام) آن آموزه ها را می گسترانند. (1)

بنابراین، الگوگیری و تأثیرپذیری از فرهنگ مهدویت برای تمام عصرها و نسل ها، کارگشا و کارساز است. برای نمونه، به دو اثر و ویژگی این فرهنگ اشاره می کنیم:

1. احاطۀ علمی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر اعمال و احوال ما باعث می شود که مسئولان و مردم جامعه، امام را شاهد و ناظر بر اعمال خود ببینند و از گناهان فردی و اجتماعی بپرهیزند؛ زیرا می دانند او از گناهشان ناراحت می شود. علاوه بر آن، سعی می کنند تا با اعمال شایسته، زمینۀ خشنودی حضرت را فراهم سازند؛ زیرا می دانند او از کار نیک شادمان می شود.

به بیان دیگر، فرهنگ مهدویت را می توان مایۀ حرکت و عمل صحیح در تمام طبقات نظام و جامعه دانست که تلاش و کوشش صحیح، اصولی و منطقی را در پی می آورد؛

2. از ویژگی های دیگر فرهنگ مهدویت، «امید» است. این ویژگی، برای تمام جوامع و نظام ها، ازجمله نظام حکومتی ایران ضروری می نماید و موجب دل گرمی خدمت گزاران نظام اسلامی در خدمت به خلق خدا و دین خدا می گردد.

آری، فرهنگ مهدویت، حرکت آفرین، امیدآفرین، تلاش زا و نشاط آور است،

ص:32

و یأس، نومیدی، خستگی، وازدگی و پوچ گرایی را می زداید. این فرهنگ، دریچه ای به آینده ای روشن دارد. البته ویژگی ها فراوان است، ولی برای بیان آن ها مجالی نیست. (1)

ص:33

از این رو به بررسی علل و عوامل فرایند رشد و افزایش توجه به بحث مهدویت و انتظار در چند سال اخیر می پردازیم و به چند مورد آن اشاره می کنیم:

1. تأثیر انقلاب اسلامی: انقلاب اسلامی ایران، بزرگ ترین رخداد اجتماعی قرن بیستم است. پدیده ای با این گستردگی و عمق، علاوه بر آن که تمام نهادهای ملی را متحول ساخته و سرنوشت تاریخی آنان را در مسیر تغییرات بنیادی قرار داده است، اندیشه ها، سیاست ها، نهضت ها و احزاب سیاسی جهان را هم به چالشی نو فراخوانده است.

مسئلۀ دیگر این بود که گفته می شد در زمان ظهور، تمام نیروهای شرق و

غرب و نیروهای مسلح تسلیم حجت خدا می شوند. انقلاب ایران نشان داد

که این کار شدنی است. همان طوری که خلبان های آموزش دیده در امریکا،

که آمده بودند تا منجی امریکا و شاه شوند، آمدند و با مردم اعلام همبستگی کردند و رشادت ها و جان فشانی های بسیاری از خود نشان دادند؛ حتی عده ای از

آن ها شهید شدند. به همان دلیلی که نیروهای متخصص امریکایی به اسلام پیوستند، طاغوت زمان خلع شد و ولیّ خدا حاکم گردید؛ در دوران ظهور حجت حق نیز در سطح گسترده تری این چنین خواهد شد. طبق همین مبناست که مقام معظم رهبری، انقلاب اسلامی ایران را آغاز راهی برای انقلاب جهانی منجی عالم بیان کرده اند. (1)

2. تأثیر تهاجم دشمن: در دهه های اخیر، جهان غرب به موضوع آخرالزمان و آینده نگری علاقۀ بسیاری نشان داده و در این راه سرمایه گذاری های شگرفی کرده است. بی تردید در هیچ دوره ای نظریه پردازان و سیاست مداران غربی به اندازۀ امروز دربارۀ آیندۀ جهان، پایان تاریخ، ظهور مسیح، ضد مسیح (دجال) و هر چه

ص:34

غرب و تمدن مادی آن را به خطر می اندازد، گفت وگو نکرده اند و براساس آن به تولید آثار فرهنگی و تدوین استراتژی ها نپرداخته اند. انتشار مجموعۀ گسترده ای از کتاب ها و مقالات با موضوعات یادشده، و تولید و توزیع گستردۀ فیلم های سینمایی با همین موضوع، که بیش تر محصول کمپانی های امریکایی و صهیونیستی هستند، مانند آرماگدون، روز استقلال، طالع نحس، ترمیناتور، نوستراداموس و... ، و تأسیس سایت های اطلاع رسانی در اینترنت، تنها بخشِ آشکار این روی کرد عمومی غرب به موضوع آخرالزمان است. این همه تلاش، آدمی را به این فکر می اندازد که نقشه ای در دست اجراست. این که سخنان نظریه پردازانی مانند هانتینگتون، تافلر، فوکویاما و... دربارۀ پایان تاریخ و جنگ تمدن ها به استراتژی سیاسی _ نظامی سیاست مداران حاکم بر امریکا و انگلیس تبدیل شده است، حکایت از جریانی سازمان یافته در لایه های پنهانی سیاست، فرهنگ و اقتصاد جهان استکبار دارد.

به راستی، چه رخدادی در حال شکل گیری است که جهان غرب، تمامیت فرهنگ و تمدن خود را در خطر دیده و بی محابا _ گرچه به قیمت از دست رفتن حیثیت خود و انزجار جهانی و مخالفت تمامی سازمان های جهانی باشد _ با سرعت تمام به عراق هجوم می برد و در وادی خطرناک جنگ بین النهرین و بابل گام می نهد؟

3. هدایت پیدا و پنهان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: هدایت های امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان های مختلف، مهم ترین عامل در گسترش فرهنگ مهدویت است. اصولاً بهره بردن از آن حضرت در دورۀ انتظار، دلیل دیگری بر حضور صاحب عصر و رشد و توسعۀ فرهنگ انتظار است. حضور ناشناس ایشان در میان مردم و در مجالسشان، بر این مدعا گواهی می دهد. حضور همیشگی حضرت ولیّ عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:35

در موسم حج نیز دلیل آگاهی ایشان به احوال مسلمانان و تلاش مستمر ایشان برای تقویت فرهنگ انتظار است.

داستان ها، ملاقات ها و راهنمایی های مکرر در تاریکی شبهات و ضلالت ها، با مردی که خصوصیات مهدی فاطمه علیها السلام را دارد، ریشه های انتظار را تقویت و کام تشنۀ عاشقان را سیراب می کند؛ شاید در انتظار محبوب، به خود آیند و با ایجاد آمادگی و کوشش فراوان، لیاقت بهره مندی از حضرتش را بیابند؛

4. بحران معنویت: بشر بحران زدۀ این عصر، به دلیل تشنگی فراوان روحی، برای دست یابی به جایگاهی استوار و جاوید، هر روز به سویی می رود؛ اما چون به سرچشمۀ حیات دست نمی یازد، به مرداب ها و باتلاق هایی می رسد که نه تنها تشنگی اش را نمی زداید، بلکه به بیماری های روحی و جسمی او می افزاید. بنابراین، اضطراب و خستگی از اوضاع مسلط بر جهان را می توان از عوامل توسعۀ اندیشۀ مصلح جویی در جهان و گسترش فرهنگ مهدویت در جوامع اسلامی دانست. ظلم و ستم، جهل و نادانی، فریب، رنج و فقر و در نتیجه انحطاط اخلاق و تحقیر انسان در دوران معاصر، بر این خواست فطری آدمی دامن می زند. از طرفی احساس غربت ناشی از زندگی صنعتی، در مقابل معنویت و صمیمت دین، سبب شده است که انسان مجهز به تکنیک و فن آوری، با مذهب و آرمان های منجی گرایانه و عدالت محور آن پیوند خورد، و تب و تاب این مباحث و ازجمله مهدویت را گرم تر کند؛

5. ناتوانی مدعیان اصلاح: آدمی برای ایجاد اصلاح جوامع بشری، راه های بسیاری را پیموده است، اما جز کابوس یأس نصیبش نشده است.

افلاطون، جامعۀ ایده آلی را طراحی کرد که در آن نه از ستم اثری است و نه از فقر و بدبختی. غایت نظام سیاسی او، پیدایش مدینۀ فاضله است. توماس کامپانلا طرح «شهر آفتاب» و «کشور خورشید»، ویکتور هوگو اندیشۀ «جمهوری جهانی»، و

ص:36

آگوست کنت و تامس مور نیز جامعه ای را ترسیم می کنند که همۀ مردم آن، در سایۀ قانون و عدالت یکسان زندگی می کنند. آلوین تافلر برای حل این بحران و اصلاح جامعۀ جهانی، نظریۀ «موج سوم» را طرح کرده است، ولی در عین حال اعترافات شگفت آوری در این باره دارد. وی می گوید:

فهرست مشکلاتی که جامعۀ ما (غرب) با آن روبه رو است تمامی ندارد. با دیدن فروپاشی پیاپی نهادهای تمدن صنعتی در حال نزاع، به درون غرقاب بی کفایتی و فساد، بوی انحطاط اخلاقی آن نیز مشام را می آزارد. در نتیجه، موج ناخشنودی و فشار برای تغییرات، فضا را انباشته است. در پاسخ به این فشارها، هزاران طرح ارائه می شود که همگی ادعا دارند بنیادی و حتی انقلابی اند، اما بارها و بارها مقررات و قوانین طرح ها و دستورالعمل های جدید که همگی به منظور حل مشکلات تهیه شده اند، کمانه می کنند و بر وخامت مشکلات می افزایند و این احساس عجز و یأس را دامن می زنند که هیچ فایده ای ندارد و مؤثر نیست. این احساس برای هر نظام دموکراسی خطرناک است و نیاز شدید به وجود مرد سوار بر اسب سفید ضرب المثل ها را هرچه بیش تر دامن می زند. (1)

بنابراین، عامل دیگر توسعۀ فرهنگ مهدوی، ناتوانی کسانی است که مدعی اصلاح اند. آن ها در زمینۀ شناخت آدمی و مشکلات او ناتوان اند. از همین رو عجز و محدودیت آنان، نگاه انسان معاصر را به آسمان می دوزد.

ص:37

2. تشکیل جلسه های دعای ندبه (صبح جمعه)؛ زیارت آل یاسین، برپایی جلسات بزرگ داشت در مناسبت ها (ایام میلاد و وفات ائمه علیهم السلام)، و برگزاری جلسات پرسش و پاسخ به شبهات؛

3. تشکیل کانون های انتظار در مساجد، مدارس، دانشگاه ها، کارخانه ها و ادارات، که افراد با شرکت در جلسات هفتگی در بالا بردن شناخت خود نسبت به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (از طریق تدوین مجله، طرح سؤال در جمع و جست وجوی پاسخ آن و...) سعی می نمایند؛

4. راه اندازی کاروان های جمکران در شب های چهارشنبه و جمعه؛

5. تشکیل کتابخانه و ارائۀ لوح های فشرده با موضوع مهدویت و انتظار؛

6. پخش بروشورها و جزوه ها و کتاب دربارۀ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بین علاقه مندان و بلکه در سطح عموم افراد جامعه؛

7. برگزاری مسابقات کتاب خوانی با موضوع مهدویت در مساجد، مدارس، دانشگاه ها، و اهدای جوایز نفیس به برندگان؛

8. برپایی نمایشگاه هایی با موضوع مهدویت (نمایشگاه کتاب، عکس و پوستر، فیلم و...)؛

9. ارائۀ معارف مهدوی در قالب هنر ( فیلم، تئاتر، انیمیشن، اسلاید و سرود)؛

10. برگزاری مسابقه و فراخوان آثار هنری در زمینۀ مهدویت، مثل نقاشی و... در سطوح مختلف؛

11. تهیۀ تابلوهای تبلیغاتی با موضوع مهدوی و نصب آن در مراکز مهم شهر، ادارات، مدارس، کارخانه ها و... .

ص:38

ص:39

ص:40

نقطۀ اشتراک میان ادیان ابراهیمی است که در همۀ این ادیان وجود دارد.

براساس باور دینی کهنی، یهودیان معتقدند پادشاهی از نسل داوود به

نام «ماشیح» روزگاری وعدۀ خدا در حق این قوم را که به باور خودشان، قوم برگزیدۀ خدایند، عملی خواهد ساخت و پادشاهی ابدی خدا را بر زمین استوار خواهد کرد.

یهودیان برخلاف برخی اقوام دیگر که دوران طلایی تاریخ خود را در گذشته های تاریک و بسیار دور می بینند، به آینده چشم دوخته اند و انبیای بنی اسرائیل بارها به «روزهای آخر» که هنوز فرا نرسیده است، به عنوان دوران اعتلای نهایی و عظمت ملی یهود اشاره کرده اند. امید به آیندۀ نورانی و مشحون از سعادت در دل عامۀ مردم، روز به روز نه تنها شدت یافت، بلکه به رؤیاهای شگفت انگیزی هم دامن زد.

نام منجی موعود قوم یهود «ماشیح» یا «تدهین شده با روغن مقدس» است که از جانب خدا مأمور آغاز این دوران تازه و پر از شگفتی است و محور آیندۀ درخشان قوم یهود است. تلمود، منبع سنت شفاهی یهود، صدها بار به ماشیح و مأموریت او اشاره کرده است.

اعتقاد به ماشیح و آمدن او چنان جایگاهی در میان قوم یهود دارد که آن را نقشۀ خدا برای نجات بشر می دانند و معتقدند وقتی هیچ نبود، ماشیح یا مسیحا وجود داشت. (1)

مسیحاباوری در ادیان ابراهیمی به چه معناست و ماشیح چه فرقی با مسیحا دارد؟ آیا ماشیح زنده است و در غیبت به سر می برد؟

ص:41

اصطلاح «مسیحاباوری» (1) از واژۀ «مسیحا» (2) که ترجمه ای از واژۀ عبری «ماشیح» (3) به معنای تدهین شده می باشد، گرفته شده است. ماشیح در اصل به پادشاهانی اطلاق می شد که برای بر تخت نشستن، روغن مالی و تدهین مقدس می شدند. (4) مسیحاباوری یا مسیانیزم را می توان با تسامح معادل موعودباوری یا منجی گرایی عام هم به کاربرد؛ چراکه این اصطلاح در فضای یهودیت شکل گرفته و همان طور که می دانیم، مشخصات و مؤلفه های موعود در ادیان مختلف متفاوت است. یکی از نویسندگان دایرة المعارف هزاره گرایی به حق در این باره معتقد است:

از اصطلاح «مسیحا باوری» نباید در فضای غیریهودی و غیرمسیحی استفاده کرد؛ زیرا برخلاف یهودیان که بسیاری از آن ها هنوز منتظر ماشیح هستند و نیز مسیحیان که در انتظار بازگشت مسیح (Christ، معادل یونانی مسیا؛ Messia) به سر می برند، در الاهیات اسلامی هیچ جایگاهی برای این گونه ناجی وجود ندارد. در قرآن برای عیسای پیامبر، گاه عنوان «المسیح» به کار می رود که هم خانوادۀ واژۀ «Messiah» است، اما فقط عنوانی محترمانه و عاری از هرگونه مفهوم الاهیاتی است. از نظر مسلمانان، مهم ترین چهرۀ فرجام شناختی مسیح نیست، هرچند قرآن، احادیث و روایات منسوب به [حضرت] محمد (570 - 632م) از بازگشت او سخن می گویند، بلکه مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، یعنی «هدایت شده»، محور اصلی آخرالزمان است. برای مسلمانان، بازگشت مسیح تنها یکی از علایم فرارسیدن آخر الزمان است، نه

ص:42

نقطۀ اوج آن که باور مسیحیان است. (1)

البته همین نویسنده در جای دیگری با اشاره به شباهت های غیرقابل انکار موعودگرایی در ادیان ابراهیمی می گوید:

اعتقاد به عصر طلایی در دیدگاه اسلامی، از یک لحاظ بیش تر به اعتقاد یهودیان شباهت دارد و آن این که مهدی و ماشیح موعود هردو چهره های تاریخی خواهند بود که وظایف خود را در زمان و مکان عادی تحقق خواهند بخشید، برخلاف مسیح که در باور مسیحیان جایگاه دوم در تثلیث به او اختصاص دارد و آغاز و انجام کتاب مکاشفۀ یوحنای قدیس تلقی می شود. نقطۀ اشتراک دیگر اعتقاد مسلمانان و یهودیان در عصر طلایی این است که هردوی آن ها هدف اصلی مهدی و ماشیح را صلح و عدالت همگانی می دانند، نه رستگاری فردی؛ از سوی دیگر، عقاید مسلمانان در خصوص علایم مربوط به آخر الزمان و روز قیامت، از بسیاری لحاظ به کلیساهای مسیحی شباهت دارد. کتاب مقدس مسلمانان و احادیث آن ها علاوه بر بازگشت مسیح، از دجال یعنی گمراه کننده یا ضد مسیح، دباح یعنی دیو، و یأجوج و مأجوج سخن می گویند که همۀ آن ها در کتاب مکاشفۀ یوحنای قدیس، آخرین کتاب عهد جدید مسیحیان ذکر شده اند. پس معلوم می شود که فرجام شناسی در اسلام، هم به فرجام شناسی یهودیان و هم مسیحیان شباهت دارد. (2)

گفتیم که ماشیح یا مسیحا در لغت به معنای «شخص روغن زده شده» است. یهودیان معتقدند که ماشیح شخصیتی از نسل داوود است که خداوند او را در آخرالزمان خواهد فرستاد تا دوره ای جدید را آغاز کند که در آن همۀ بشر خدای حقیقی را عبادت خواهند کرد، ریشۀ جنگ از زمین برکنده خواهد شد، و صلح به

ص:43

تمام معنا حاکم خواهد گشت. نظریۀ اعتقادی ماشیح، با وجود قوی ترین پیشینه ها در کتاب مقدس، در طول تاریخ یهود تحول یافته، پرداخت خورده، و تفاسیر مختلفی برای آن به میان آمده است، اما حکم صریح بنیادین آن این است که سرانجامِ رضایت بخشِ تاریخِ بشری در جایی بر روی همین زمین محقق خواهد شد. نظریۀ ماشیح، جنبۀ این جهانی آخرت شناسی یهود است و جهان آینده، جنبۀ آن جهانی آن. اعتقاد عموم بر آن است که ظهور ماشیح و فعالیت های او در راه بهبود وضع جهان و تأمین سعادت بشر، قسمتی از نقشۀ خداوند در آغاز آفرینش جهان بوده است:

پیش از آنکه عالم هستی به وجود آید، هفت چیز آفریده شد؛ تورات، توبه، باغ عدن (بهشت)، جهنم، اورنگ جلال الاهی، بیت همیقداش، نام ماشیح. (1)

عالمان یهودی در کتاب تلمود دربارۀ هویت و خصوصیات ماشیح چه می گویند؟

بنی اسرائیل در زمان تنگی به درگاه خداوند نیایش می کردند و او یک «داور» یا منجی را می فرستاد که تا چندی دشمن را پس می راند و بساط آرامش را بر زمین می گسترد. زمانی گذشت و یورش های اقوام بیگانه چنان پیوسته و پیاپی شد که «داوران» یا سرداران موقت از پس آن برنمی آمدند و این امید در دل قوم قوت گرفت که آنان تنها با تشکیل یک ملت متحد تحت رهبری یک فرمان روا خواهند توانست در برابر دشمنانی که آنان را همچون نگین در میان گرفته اند، ایستادگی کنند. (2) سموئیل نبی به درخواست بزرگان قوم گوش داد، و برای آن که با ارادۀ عمومی مخالفت نکند، با کراهت و به طور موقت، شائول (طالوت) را به پادشاهی

ص:44

بنی اسرائیل نصب کرد و او را با روغن، مسح و تقدیس نمود تا «مسیحا» باشد. با آن که شائول در کتاب مقدس «مسیح خدا» خوانده شده است، (1) وی از ویژگی های اصلی یک مسیحای واقعی برخوردار نبود. از همان آغاز، برخی بر او طعنه زده، می گفتند: «این شخص چگونه ما را برهاند؟» (2)

البته در کتاب مقدس یهودیان، یعنی کتاب عهد، اصطلاح ماشیح به معنای شخصی که در آینده برای نجات اسرائیل خواهد آمد نیست، بلکه منظور

از آن هرکسی است که مانند شاه یا کاهن اعظم، برای تصدی منصبی عالی

با روغن مقدس در واقع تدهین شده است. این اصطلاح حتی بر کسی که خدا برای وی هدف خاصی درنظر گرفته نیز اطلاق شده است. (3) نیز در کتاب مقدس، برخی از انبیای عبرانی مانند اشعیا، میکاه، ارمیا، و زکریا بدون آن که از نام ماشیح یاد کنند، سخن از نجات آینده آورده اند که به دست رهبری آرمانی و صاحب کمالات عالی روحی و اخلاقی صورت می پذیرد، اما صفت منجی تنها

از آنِ خداست و مسیحا، پادشاهِ سلالۀ داوود، فقط رهبر قوم آزادشده به حساب می آید. انبیای دیگر مانند ناحوم، صفنیا، حبقوق، ملاکی، یوئیل، و دانیال حتی سخن از چنان رهبری نیز به میان نمی آورند و تنها خداست که در سخن آنان عنوان منجی را داراست؛ اما از طرفی نیز می توان گفت تمایزی که بعدها میان نظریۀ ماشیحِ شخصی و نظریۀ عصر مسیحایی به وجود آمد، ریشه در خود کتاب مقدس دارد؛ زیرا در برخی از کتاب های انبیا، مانند عاموس، حزقیال و عوبدیا، فقط نوعی ماشیح جمعی وجود دارد؛ یعنی مفهوم پادشاهی

ص:45

خاندان داوود. (1)

در این که ماشیح، داوود است یا از نسل او، اختلاف است؛ برخی او را با داوود پادشاه یکی می دانند و با استناد به آیۀ «بعد از آن بنی اسرائیل برگشته و خداوند خدای خود و داوود پادشاه خویش را خواهند طلبید»، (2) می گویند: این پادشاه، ماشیح است. اگر او جزو زندگان است، اسمش داوود است و اگر جزو مردگان است (که بعداً زنده خواهد شد)، نامش داوود است. (3)

آیا برای ماشیح القاب و نام های دیگری هم ذکر شده است؟

در مورد نام ها و القاب ماشیح، نظریات گوناگونی در یهودیت ارائه شده است؛ چراکه آیاتی که اشاره به ماشیح دارد، حاوی نام های گوناگونی برای اوست. به گونه ای که حتی برخی شاگردان دانشمندان حتی کوشیده اند برای ماشیح نام هایی مشابه با اسم استاد خود از متن آیات کتاب مقدس بیابند:

شاگردان مکتب ربی ینای او را یینون به معنای دوام می نامند: «نام او تا ابد باقی خواهد ماند و اسم او پیش آفتاب دوام خواهد کرد». (4)

شاگردان مکتب «ینای»، یکی از عالمان یهودی، او را با استناد به آیۀ: «زیراکه بر شما ترحم (حنینا) نخواهد کرد»، (5) حنینا می نامند.

برخی او را مبروص مکتب ربی یهودا هناسی می نامند و به این فراز کتاب مقدس که می گوید: «مسلماً او بیماری های ما را تحمل کرده و دردهای ما را بر خود حمل نموده است، ولی ما او را بلاکشیده و ضرب خورده و رنج دیده از جانب

ص:46

خداوند محسوب نمودیم»، (1) استناد می نمایند. بلاکشیده به معنای مبروص است و ربی یهوداهناسی، سیزده سال از بیماری برص رنج می برد و آن را نشانۀ رحمت الاهی می دانست، (2) ماشیح، هم از طبقۀ رنج دیدگان که یهودا هناسی نمونۀ واضح آن است، خواهد بود.

آیا در بین یهودیان هم منکر وجود ماشیح وجود دارد؟

بلی، برخی از عالمان یهودی در گذشته معتقد بوده اند که ماشیح ظهور یافته و دیگر نباید منتظر او بود. یکی از این عالمان، شخصی است به نام ربی هلیل (قرن 4 میلادی) که بنابر آن چه در تلمود آمده، لحنی شکاک در این باره دارد و می گوید: «ملت اسرائیل دیگر ماشیحی که ظهور کند، نخواهد داشت؛ زیراکه در زمان حیزقیا (سلطان یهودا) بهرۀ خود را از او برده اند». (3)

البته دیگر عالمان در ردّ ادعای فوق گفته اند اگر قرار بود از پیشینیان کسی ماشیح باشد، داوود سزاوارتر بود؛ چراکه آن پادشاه اسرائیل آن همه سرود در وصف جلال خدا تصنیف کرد و خدا را مدح و ثنا نمود، ولی حیزقیا با آن همه معجزات و آیات که برایش نمایان شد، حتی یک سرود هم به درگاه خداوند نخواند.

آرمان مسیحایی در دوران ابتلا در میان بنی اسرائیل پا گرفت و با گذشت زمان در ژرفای جان قوم، رشد و تحول یافت و متناسب با محیط و شرایط داخلی، به اشکال گوناگونی درآمد. شکوه سلطنت داوود سبب شد که پیامبران بنی اسرائیل به هنگام مشکلات و آوارگی های قوم، با یادآوری شیرینی آن روزگار، ملت یهود را امیدوار کنند که روزگاری دوباره آن مجد و عظمت تحقق خواهد یافت و کودکی

ص:47

از نسل او مجد و عظمت از دست رفتۀ قوم را به آنان باز خواهد گرداند.

در تاریخ قوم یهود توجه به منجی در چه زمان هایی شدت می یافته است؟ آیا مدعیان دروغین ماشیح هم وجود داشته اند؟

اعتقاد به ظهور ماشیح، هنگام بدبختی های ملی قوم یهود شدت می یافته است. وقتی که ظلم و تعدی یک دولت فاتح، که ملت اسرائیل را به زیر سلطۀ خود داشت، غیرقابل تحمل می شد، یهودیان از روی غریزه به پیش گویی هایی که در کتاب مقدس دربارۀ ظهور ماشیح شده است، توجه می کردند تا در روزهای پر از رنج در برابر شدیدترین سختی ها تاب بیاورند و نگذارند یأس و حرمان بر آن ها چیره شود.

در مورد مدعیان دروغین ماشیح هم باید گفت در تاریخ قوم یهود از دیرباز صدها تن برخاسته و ادعای مسیحایی کرده اند و چند صباحی ساده دلان بنی اسرائیل را مجذوب خود نموده اند و در نهایت بلاهای جانکاهی بر بلاهای این قوم افزوده اند.

وسفوس، مورخ مشهور تاریخ یهود می گوید: در سال های قبل از خرابی بیت المقدس، افرادی ادعا می کرده اند که همان نجات دهنده ای هستند که انبیا ظهور او را از پیش خبر داده اند، مثل برکوخواو که بعضی او را برکوزیوا نامیده اند و رهبر شورش یهودیان علیه رومیان بود. ربی عقیوا هرگاه او را می دید، می گفت این همان پادشاه ماشیح است و به آیۀ: «ستاره ای (کوخاو) از یعقوب طلوع خواهد کرد»، (1) استناد کرده و آن را چنین تفسیر می نمود: کوزیوا از یعقوب طلوع خواهد کرد. البته یکی دیگر از عالمان یهودی، به نام ربی یوحانان بن تورتا، در اعتراض به او می گفت: عقیوا از گونه های تو (در قبر) علف ها خواهند رویید؛ چراکه هنوز

ص:48

ماشیح فرزند داود نیامده است. (1)

یهودیان چه نظری دربارۀ وقت آمدن ماشیح دارند و آیا زمانی را برای آن تعیین می کنند؟

از نگاه بیش تر دانشمندان یهود، یافتن تاریخ آمدن ماشیح تا بدان پایه تقبیح شده است که محاسبه کنندگان مورد لعنت قرار گرفته اند. (2) از نگاه این دانشمندان، آمدن مسیحا به کارهای نیک مردم مشروط است (3) و اگر ملت اسرائیل براساس قوانین، شنبه را نگاه دارند (یعنی به شریعت ملتزم باشند)، بلافاصله نجات خواهند یافت. (4)

با این همه، در پاره ای از منابع البته گاه کلی و گاه بسیار دقیق، آمدن مسیحا محاسبه شده است. برای مثال، در یک پیش گویی و براساس یک عقیدۀ قدیمی، جهان شش هزار سال ادامه خواهد یافت. این هزاره ها که با تعداد روزهای آفرینش تناسب دارد، به سه دورۀ دوهزاره تقسیم شده اند. دوهزارۀ نخست را بایر، یعنی دوران فقدان شریعت، دوهزارۀ دوم را دوران شریعت یا تورات، و دوهزارۀ سوم را روزگاری می دانستند که در آن روزگار ماشیح ظهور خواهد کرد. (5)

محاسبۀ دیگر کمی دقیق تر بیان می کند که پسر داوود پس از 85 یوبیل (6) خواهد آمد و محاسبۀ دیگر ظهور ماشیح را پس از گذشتن 4291 سال از آغاز آفرینش می داند که جهان یتیم خواهد شد و سالیانی جنگ هایی خواهد بود و در نهایت

ص:49

پیش از آغاز هزارۀ هفتم جهان بازسازی خواهد شد. (1)

یکی از عالمان یهودی به نام راو آشه می گوید: مقصود دانشمندان از ذکر تاریخ برای ظهور ماشیح این بوده که تا آن تاریخ نباید منتظر آمدن ماشیح بود، ولی از آن به بعد باید انتظار ظهور او را داشت؛ «همواره منتظر ظهور او باش، اگرچه (فرا رسیدن پایان ذلت) تأخیر نماید، مع ذلک در انتظار باش». (2)

گفتیم که کوشش برای محاسبه و یافتن تاریخ پایان ذلت قوم اسرائیل و ظهور ماشیح، از طرف اکثر دانشمندان یهود، به شدت تقبیح شده است؛ چراکه در صورت عدم تحقق، یأس و حرمان را به دنبال خواهد داشت. نهی از توقیت آمدن ماشیح گاهی با لعن و نفرین نیز همراه بوده است.

در آیین یهود برای دوران آخرالزمان چه ویژگی هایی ذکر شده است؟ علائم ظهور ماشیح چیست؟

بنابر متون مقدس یهودیان، دوران آخرالزمان دارای ویژگی های خاصی است که برخی از آن ها عبارت اند از:

_ دردهای زایمان دورۀ ماشیح سخت و شدید خواهد بود؛

_ تاریکی و سیاهی شب، قبل از دمیدن سپیده فزونی می یابد؛

_ آشفتگی و فساد در جهان به حد اعلی خواهد رسید و سختی های زندگی، غیرقابل تحمل خواهند شد؛

_ جوانان به پیران بی احترامی کرده و آن ها را خجالت خواهند داد و پیران در جلوی جوانان به پا خواهند ایستاد؛

_ روی مردم چون روی سگ خواهد بود (از بی حیایی)؛

ص:50

_ محل تحصیل و مطالعه به اماکن فساد مبدل شده، دانش دبیران فاسد خواهد گشت؛

_ فرزند داوود (ماشیح)، فقط در دوره ای ظهور خواهد کرد که همۀ مردم آن یا معصوم باشند یا مجرم؛

_ هر وقت ببینی دولت ها با هم به نزاع سیاسی که منجر به جنگ های سخت می شود، می پردازند.

داوود پیامبر علیه السلام در کتاب مزامیر پنج بار از خدا خواسته است تا برخیزد؛ چهاربار مربوط به چهار دولت یونانیان، بخت النصر، هامان صدراعظم خشایارشاه، رومیان و پنجمی مربوط به دولت گوگ و ماگوگ (یأجوج و مأجوج) است که در آخرالزمان با قدرتی عظیم علیه بنی اسرائیل به جنگ خواهد آمد.

دوران هفت ساله ای که ماشیح در آن ظهور می کند، چنین است:

سال اول، بی بارانی؛

سال دوم، قحطی؛

سال سوم، قحطی شدید و مردن مردان، زنان، کودکان، متقیان و فراموشی تورات؛

سال چهارم، سیری و وفور نعمت؛

سال پنجم، سیری و فراوانی عظیم، بازگشت تورات به سوی آموزندگانش؛

سال ششم، به گوش رسیدن صداهایی از آسمان؛

سال هفتم، درگرفتن جنگ و در پایان این دوران هفت ساله ماشیح می آید.

خصوصیات دوران ظهور ماشیح در آیین یهود چگونه است؟

یهودیان براساس کتاب مقدس خود دوران ظهور ماشیح را روزگاری مشحون از سعادت و شادی و امینت و رفاه ذکر می کنند. در کتاب تلمود در توصیف دوران

ص:51

ظهور آمده است: نیروی باروری طبیعت به میزانی شگفت انگیز و معجزه آسا فزونی خواهد یافت. به این نمونه ها توجه کنید:

برای حمل یک حبۀ انگور، گاری یا قایق لازم است و باید آن را در گوشۀ خانه گذاشت... . (1)

غلات در مدت یک ماه رشد می کنند و درختان ظرف دو ماه میوه می دهند.

ربی یوسه می گوید: غلات ظرف پانزده روز به عمل می آیند و درختان در مدت یک ماه میوه خواهند داد. (2)

در سرزمین اسرائیل، گرده هایی از عالی ترین آرد و پارچه هایی از نفیس ترین پشم در زمین خواهد رویید.

یک دانۀ گندم به اندازۀ دو قلوۀ یک گاو بزرگ خواهد بود. (3)

در جهان آینده، زنان هر روز خواهند زایید و درختان هر روز میوه خواهند داد. (4)

به عقیدۀ یهودیان، خداوند ده چیز را در دوران ماشیح تازه خواهد کرد:

1. او خود جهان را به نور خویش روشن خواهد کرد، چنان که مکتوب است: «بار دیگر آفتاب در روز نور تو نخواهد بود و ماه با درخشندگی برای تو نخواهد تابید، زیراکه یهوه نور جاودانۀ تو و خدایت، زیبایی تو خواهد بود»؛ (5)

2. از اورشلیم آب روان جاری خواهد ساخت و هرکسی را که بیماری داشته باشد، به واسطۀ آن شفا خواهد داد؛ (6)

ص:52

3. درختان را وادار می کند تا هر ماه میوه بیاورند و انسان از آن میوه ها می خورد و شفا می یابد و بر لب آن نهر در این طرف هر نوع درخت خوراکی خواهد رویید که برگ آن پژمرده نخواهد شد و میوه اش تمام نخواهد گشت... ؛ (1)

4. تمام شهرهای ویران را از نو آباد خواهند کرد و در جهان ویرانه یافت نخواهد شد... ؛ (2)

5. خداوند اورشلیم را با سنگ های یاقوت کبود از نو بنا خواهد کرد... ؛ (3) و آن سنگ ها همچون خورشید نور خواهند داد و بت پرستان آمده و عزت و جلال اسرائیل را خواهند دید؛ (4)

6. صلح جاودان در سراسر طبیعت حکم فرما خواهد شد: «گرگ با بره سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و گاو پروار با هم خواهند زیست و طفل کوچک آن ها را خواهند راند و گاو با خرس خواهد چرید و بچه های آن ها با هم خواهند خوابید و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد و طفل شیرخواره بر سوراخ مار بازی خواهد کرد، و کودک از شیر بازداشته شده، دست خود را بر لانۀ افعی خواهد گذاشت»؛ (5)

7. خداوند، تمامی حیوانات و خزندگان را فراخوانده و با آن ها و با تمام اسرائیل عهد خواهد بست؛ (6)

8. گریه و شیون و زاری در جهان نخواهد بود؛ (7)

ص:53

9. مرگ، دیگر در دنیا وجود نخواهد داشت؛ (1)

10. دیگر نه آه و ناله ای به گوش خواهد رسید و نه فریاد و فغانی، نه غم و اندوهی و نه حزن و ماتمی وجود خواهد داشت، بلکه همه شادمان و خوشحال هستند: «و فدیه شدگان خداوند بازگشته و با ترنم صهیون خواهند آمد». (2)

یهودیان از ماشیح چه انتظاری دارند و طول دوران او را چگونه ترسیم می نمایند؟

_ برقراری صلح پایدار و بی زوال و شادمانی و خرسندی در سراسر جهان؛

_ شفا دادن کوران و لنگان؛

_ هم دوش و متحد کردن همگی بندگان تا نام خدا را بخوانند و او را پرستش کنند؛

_ خوشبختی ملت اسرائیل: ظلم و جوری که از جهانیان تحمل کرده اند پایان خواهد یافت و به مقام عالی که خداوند برایشان مقدر کرده است، خواهند رسید؛

_ ماشیح، جمع آوری و اتحاد اسباط اسرائیل را عملی خواهد کرد، هرچند بعضی می گویند: «ده سبط اسرائیل سهمی از جهان آینده ندارند»؛ (3)

_ تجدید بنای شهر مقدس اورشلیم که قبل از گردآمدن مجدد اسباط پراکندۀ اسرائیل است؛ (4)

_ برقراری مجدد معبد بیت همیقداش سوم که کارکرد آن با بنای اول و دوم معبد که برای قربانی های کفارۀ گناهان بود، متفاوت است: «در جهان آینده، گذرانیدن همۀ قربانی ها موقوف خواهد شد بجز تقدیم قربانی شکرانه که هرگز ترک

ص:54

نخواهد گشت»؛ (1)

_ تنها مزیت دوران ماشیح، نجات اسرائیل از ستمگران است، ولی برای رهایی از بدبختی های گوناگونی که آدمی گرفتار آن است، باید صبر کند تا زمانی که رخت از این جهان بربندد.

دربارۀ طول مدت دوران حاکمیت ماشیح نظریه های گوناگونی ارائه شده است که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می شود:

_ ربی عقیوا: چهل سال به اندازۀ سرگردانی اسرائیل در بیابان پس از خروج

از مصر؛

_ ربی الیعزر فرزند ربی یوسه: یکصد سال؛

_ ربی برخیا از قول ربی دوسا: ششصد سال؛

_ ربی یهودا هناسی: چهارصد سال به اندازۀ مدت غربت مصر (یا سه نسل)؛

_ ربی الیعزر فرزند هورقانوس: هزار سال؛

_ ربی اباهو: هفت هزار سال؛

_ العازار بن عزریا: هفتاد سال؛

_ ربی اویمی (2) فرزند ربی اباهو: هفت هزار سال؛

_ راو یهودا از قول شموئل: به اندازۀ مدتی که از آفرینش جهان تاکنون گذشته است؛

_ راو نعمان براسحق: به اندازۀ زمانی که از طوفان نوح تاکنون سپری شده است؛

_ الیاهو: عمر این دنیا شش هزار سال است؛ دو هزار سالِ اول آن، دورۀ آشفتگی بود؛ دو هزار سال دوم، دوران حکومت تورات بود؛ دو هزار سال آخر بایستی دوران

ص:55

ماشیح باشد، ولی به خاطر گناهان زیاد ما، سال های بسیاری از دوران ماشیح بیهوده سپری شد. (1)

چرا یهودیان حکومت حضرت داوود علیه السلام را الگوی حکومت موعود آخرالزمان می دانند؟

با انتخاب داوود، آرزوی دیرین قوم یهود برای قیام منجی کاملاً برآورده شد. پس از آن که به روایت کتاب مقدس، شائول منحرف شد و به وسیلۀ سموئیل از منصب خویش عزل گردید، داوود، سرباز فداکارش، بر جای او نشست و پس از چندی کشور بنی اسرائیل را به چنان شکوهی رساند که الگوی جاودانۀ شخص مسیحا و حکومت آرمانی یهود گردید. (2)

این باور چنان قوت گرفت که برخی از انبیا و حکیمان نیز او را مسیحا دانستند. (3) او با بی باکی خود، به قهرمان نمونۀ بنی اسرائیل تبدیل شد و در حقیقت پایه گذار قوم خدا گردید؛ چیزی که براساس پیش گویی های رسولان بنی اسرائیل به وسیلۀ مسیحا تحقق کامل خواهد یافت.

عقیدۀ همگانی بنی اسرائیل که ریشه های دینی هم داشت، آن بود که رفاه و آسایش به دست آمده در حکومت داوود تا ابد پایدار خواهد ماند، اگرچه خود داوود به نزد پدرانش خواهد رفت؛ عقیده ای که ناتان آن را چنین پیش گویی می کند:

روزهای تو تمام خواهد شد و با پدران خود خواهی خوابید و ذرّیت تو را که از صلب تو بیرون آید، بعد از تو استوار خواهم ساخت و سلطنت او را پایدار خواهم نمود. او برای اسم من خانه ای بنا خواهد کرد و کرسی سلطنت او را تا

ص:56

ابد پایدار خواهم ساخت. (1)

این باور تا بدان اندازه قطعی بود که داوود خود نیز آن را به پسرش سلیمان مژده داد:

یقین که از تو کسی که بر کرسی اسرائیل بنشیند، مفقود نخواهد شد. (2)

بر این اساس، عصر داوود و سلیمان را می توان دوران شکوفایی آرمان مسیحایی در اذهان قوم یهود دانست؛ آرمانی که در زمان سموئیل بر پایۀ گرایش مادی شکل گرفت؛ یعنی رهایی از دشمنان ستمگر، ولی در زمان این پدر و پسر به آرزو و امید برپایی حکومتی ملّی و پابرجا تحول یافت.

آیا این که می گویند موعودگرایی یهودی در اثر ارتباط با اقوام ایرانی پدید آمد، درست است؟

محققان تاریخ ادیان در این باره گفته اند: حکومت یهودا در سال 586 پیش از میلاد به وسیلۀ حکومت بابل سرنگون شد و بدین شکل، دومین مملکت از پادشاهیِ یک پارچۀ اسرائیل نابود گردید. در پی آن، همۀ سران حکومتی و نخبگان و بسیاری از مردم عادی دو سبط یهودا و بنیامین به اسارت به بابل برده شدند. اگرچه حکومت بابل با این اسیران چندان سخت نمی گرفت و به آنان آزادی های سیاسی و حقوقی فراوانی داده بود، بسیاری از آنان از درد غربت ناراضی بودند و آرزو می کردند به سرزمین خویش برگردند و حکومت پیشین خود را بازیابند. (3) این یعنی جان گرفتن یک آرمان و تقویت یک آرزو.

این اسارت در سال 539 قبل از میلاد با فتح بابل توسط کورش کبیر پادشاه ایران و کسی که اشعیا او را مسیح خدا می داند، (4) پایان یافت و آنان به سرزمین های

ص:57

خود بازگشتند. با این همه، علقه های فکری و اعتقادی عمیقی میان بنی اسرائیل ایرانیان و بابلیان پدید آمد. به همین دلیل، تغییراتی عمده در باورهای ایمانی این قوم شکل گرفت. ردپای شماری از این باورهای وارداتی هنوز هم در الهیات و ادبیات دینی یهود وجود دارد. برای مثال، داستان طوفان نوح آن گونه که در سفر پیدایش آمده، به داستان پِرنبشتیم که بر الواحی میخی حک شده، همانندی های بسیاری دارد.

همچنین برخی معتقدند که اعتقاد به رستاخیز مردگان و حتی باور به منجی در شکل کنونی اش، از باورهای وارداتی قوم یهود (1) از ایرانیان است. این گرایش چنان پیش می رود که بخش های پیش گفته شده از کتاب مقدس را از بخش هایی می داند که بعد از اسارت بابلی بر مجموعه کتب مقدس افزوده شده است. (2) نگارنده نمی خواهد موضع خود را درخصوص وارداتی یا غیروارداتی بودن آموزۀ موعودباوری یهود آشکار کند، ولی معتقد است که بی تردید وضعیت پیش آمده در دوران تبعید بابلی و قرون پس از آن تأثیرات فراوانی در بازخوانی دوبارۀ آموزۀ مسیحایی در یهودیت داشته است.

پس از اسارت بابلی و آن گاه که عزرای کاتب از سوی پادشاهان به زمامت ملت یهود برگزیده شد، سرنوشت دولت نوبنیاد یهود به دست کاتبان شریعت افتاد و از شهریاری آن کاسته شد.

عزرا تلاش بسیاری داشت که تمامی عقاید و اعمال در شریعت گنجانده شوند و با این شعار که «عمل، سه چهارم زندگی است»، تمام نیروی خود را به تأمین نیازهای عملی مردم طبق فهم خویش اختصاص داد (3) و آرمان مسیحایی، مثل

ص:58

دیگر اعتقادات یهود بی آن که تحقیق و پژوهشی آرامش آن را به هم بزند و سکوتش را به آشفتگی بدل سازد، در ژرفای جان مردم جای گرفت.

از اتفاقات مهم این دوره آن بود که عمل به شریعت به منزلۀ شرط تحقق وعدۀ الهی، به آرمان مسیحایی افزوده شد: «توراتِ بندۀ من موسی را که آن را با فرایض و احکام به جهت تمامی اسرائیل در هوریب امر فرمودم، به یاد آورید». (1)

اتفاق دیگر در تکون آرمان مسیحایی ملت یهود که در تأثیر باور وارداتی رستاخیر مردگان شکل گرفت، آن بود که با تأکید عزرا و یارانش بر این که افراد جامعه باید به دقایق تورات عمل کنند، مسئولیت فردی بنی اسرائیل در قبال دین داری خویش افزایش یافت. آنان برای اعتلای معبد رنج می کشیدند و با تعهد به آرمان های قوم می مردند و معتقد بودند که پس از مرگ برای دیدن جلال آینده که با آمدن مسیحا شکل می گیرد، برخواهند خاست: «او قدوس خود را نخواهد گذاشت که فساد ببیند». (2) بدین شیوه، عقیده به رستاخیز با تلاش کاتبان به سیمای برجسته و جدایی ناپذیر آرمان مسیحایی بدل شد. (3)

آیا مسیحیان موعودباورند؛ یعنی معتقد به آمدن منجی در آخرالزمان هستند؟ نام منجی آنان چیست؟ آنان آمدن منجی را چگونه ترسیم می کنند؟

مسیحیان هم به عنوان یکی از ادیان ابراهیمی معتقدند در پایان این عالم یک نجات دهنده خواهد آمد و آن ها را به سعادت کامل می رساند. البته از نظر آنان منجی کسی نیست جز عیسی بن مریم علیهما السلام؛ یعنی همان کسی که دین مسیحیت منتسب به اوست. مسیحیان معتقدند همان گونه که عیسی یک بار برای نجات

ص:59

انسان ها از گناه ظهور کرد، یک بار دیگر در آخرالزمان برای نجات نهایی مؤمنان مسیحی باز خواهد گشت. آنان در مورد بازگشت مسیح معتقدند:

عیسی که همان ماشیح بنی اسرائیل بود و نوید رهایی انسان را داده بود طولی نمی کشد که پس از آن که بر صلیب شد، دوباره به جهان بازگردد تا ملکوتی را که از آن سخن گفته بود، برقرار سازد. (1)

برای پیروان او بسیار سخت بود که بپذیرند مراد و منجی شان به همین سادگی بر صلیب شود. به همین دلیل آنان در این زمینه موضع روشنی گرفتند و آن

این که: «عیسی مسیح از میان مردگان برخاسته است». براساس این اعتقاد، عیسی پس از آن که بر صلیب رفت و دفن شد، سه روز بعد از میان مردگان برخاست، مدت چهل روز بر روی زمین اقامت گزید و سپس به آسمان ها صعود کرد. (2) به راحتی می توان حدس زد که این اعتقاد فارغ از همۀ آن چه در پیرامون

آن می توان گفت، تا چه اندازه می تواند برای حواریون سرمست کننده و خوشایند باشد و تا چه اندازه می تواند ناامیدی را از آن ها دور کند. برای همین بود که طولی نکشید این آموزه به کلیدی ترین آموزۀ مسیحیت بدل شد. آموزه ای که تمام ماهیت و معنای کلیسا بر آن استوار است. کتاب مقدس بیش از سیصدبار به این موضوع پرداخته است، و چندین باب کامل به تبیین این آموزه اختصاص یافته است که از آن جمله است: متی، ابواب 25 و 24؛ مرقس، باب 13؛ لوقا، باب21.

فراتر از آن، گاه رساله هایی صرفاً به بیان و توصیف این موضوع همت گماشته اند، مانند: تسالونیکیان اول و دوم و مکاشفۀ یوحنا. با توجه به همین حقیقت

است که می توان ادعا کرد: رجعت مسیح مهم ترین جزء تعالیم کتاب مقدس

ص:60

است. (1) علاوه بر آن بسیاری از مفاهیم مطرح شده در کتاب مقدس بدون

درک مفهوم رجعت مسیح قابل فهم نیستند. مفاهیمی مانند کاهن و پادشاه بودن عیسی، نجات در آینده و شمار فراوانی از آموزه های کتاب مقدس تنها زمانی معنادار می شوند که آموزۀ رجعت عیسی پذیرفته شود. تعالیمی چون تعمید

و عشاء ربانی با این آموزه پیوندی عمیق برقرار ساخته اند. (2) براساس این اعتقاد، عیسی خود بارها اعلام کرده که شخص اول (3) به صورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی (4) در جلال و هیبت پدر (5) و به همراه فرشتگان و همراه با پیروزی و فتح

خواهد آمد. پرداختن به اشارات کتاب مقدس در مورد مسئلۀ بازگشت عیسی مسیح کار دشواری است و ارائۀ تنها فهرستی از تمام آیاتی که به این موضوع پرداخته، فهرست بلندی خواهد بود. در این آیات گاه عیسی خود وعدۀ بازگشت می دهد؛ مانند:

اما به شما می گویم که بعد از این از میوۀ مو دیگر نخواهم نوشید تا روزی که آن را با شما در ملکوت پدر خود تازه آشامم. (6)

و گاه رسولان امید و انتظار را در جامعۀ مسیحی زنده می کنند:

ای حبیبان الآن فرزندان خدا هستیم و هنوز ظاهر نشده است آن چه خواهیم بود لکن می دانیم چون او ظاهر شود مانند او خواهیم بود. (7)

ص:61

موعودباوری اسلامی و مسیحی چه وجوه اشتراک و چه اختلافاتی دارد؟

رجعت از وجوه مشترک موعودباوری اسلامی به قرائت شیعۀ امامیه و سنت مسیحی است. ما شیعیان معتقدیم «خداوند متعال پس از ظهور منجی آخرالزمان، گروهی از شیعیان را که از دنیا رفته اند، به دنیا بازمی گرداند تا آنان به آرزویشان که یاری و همراهی و درک وجود او و شوکت و عظمت اسلام است، نائل شوند؛ نیز برخی از دشمنان اسلام و اهل بیت علیهم السلام را زنده می کند و به دنیا باز می گرداند تا آنان نیز پیروزی حق و نابودی باطل را و شوکت اسلام و مؤمنان را بنگرند و از اعمال گذشتۀ خود اندوهگین و متأسف گردند». (1) مسیحیان نیز معتقد به رجعت عیسی مسیح در آخرالزمان و تکریم ایمان داران مسیحی هستند.

در سنت اسلامی، بازگشت عیسی مسیح علیه السلام که قرآن به زنده بودن او تصریح کرده است، (2) انتظار می رود؛ ولی طبق احادیث اسلامی، پس از ظهور شخصیت منجی آخرالزمان خواهد بود. این شخصیت، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نام دارد و از فرزندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است و جهان را پس از آن که مملو از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد می کند. (3) در برخی از احادیث آمده است که وقتی عیسی از آسمان فرود می آید، تحت امارت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود و به امامت ایشان نماز خواهد خواند. بنابراین طبق روایان اسلامی، رجعت مسیح در همین دنیا واقع خواهد شد. (4) خصوصیاتی که مسیحیان برای دوران ظهور مسیح و سلطنت هزارسالۀ او بیان می کنند، مانند آبادانی شهرها و برکت و فراوانی ارزاق و امنیت و ایمان و

ص:62

دربند بودن شیطان و ظالمان، همگی خصوصیاتی هستند که در روایات اسلامی برای دورۀ ظهور منجی بیان شده است. از سوی دیگر، در منابع مسیحی از دورانی به نام «دورۀ مصیبت عظیم» یاد می شود که شباهت زیادی به دوران آخرالزمان و وجود ظلم و فساد و گناهان بسیار آن دارد.

بازگشت عیسی مسیح در روایات اسلامی چگونه تفسیر می شود؟

مسلمانان در فرود آمدن حضرت مسیح از آسمان، در آخرالزمان اتفاق نظر دارند و بیش تر مفسران این آیه را که: «و از اهل کتاب، کسی نیست مگر آن که پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد، و روز قیامت [کسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود»، (1) به همین معنا تفسیر کرده اند.

منابع شیعه و سنی، روایات فراوانی دربارۀ فرود آمدن مسیح از آسمان ذکر کرده اند. ازجملۀ آن ها روایات ذیل است که به حتمی بودن این امر اشاره دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

چگونه خواهید بود آن گاه که عیسی بن مریم علیهما السلام در میان شما فرود آید و پیشوای شما از خود شما باشد. (2)

این روایت را بخاری و دیگران در باب «فرود آمدن عیسی» آورده اند. (3)

ابن حماد حدود سی روایت ذیل عنوان «فرود عیسی بن مریم علیهما السلام و روش او» و «مدت زندگانی آن حضرت بعد از فرود آمدن وی» آورده که ازجملۀ آن ها، روایتی است که در صحاح و بحارالانوار از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است:

سوگند به آن که جانم به دست اوست، به طور یقین عیسی بن مریم که داوری

ص:63

عادل و پیشوایی دادگر است، در میان شما فرود خواهد آمد و صلیب را شکسته، خوک را می کشد و مالیات (جزیه) وضع می کند و آن قدر مال می بخشد که دیگر کسی نمی پذیرد. (1)

پیامبران با یکدیگر به سبب هایی برادرند و آیینشان یکی و مادرانشان مختلف است. سزاوارترین ایشان به من عیسی بن مریم است؛ چراکه بین من و او پیامبری نیست. او در میان شما فرود خواهد آمد، پس او را بشناسید: مردی چهارشانه و درشت اندام و سرخ و سفیدگونه است، خوک را می کشد، صلیب را می شکند، مالیات را ملغی می کند و آیینی را به جز اسلام نمی پذیرد. دعوت او یک جهت داشته که منحصر به پروردگار جهانیان است. (2)

در بعضی از روایات آمده است که حضرت مسیح علیه السلام پشت سر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نماز می گزارد و هر سال به خانۀ خدا مشرف می شود و مسلمانان به همراهی وی با یهود، روم و دجال می جنگند. آن حضرت مدت چهل سال زندگی می کند و آن گاه خداوند جان او را می گیرد و مسلمانان وجود مقدس او را به خاک می سپارند. در روایتی آمده است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مراسم دفن او را به طور آشکار و در برابر دیدگان مردم برگزار می کند که دیگر مسیحیان حرف های گذشته را بر زبان نیاورند و پیکر او را با پارچه ای که دست باف حضرت مریم علیه السلام است، کفن می کند و در کنار قبر مادر در قدس به خاک می سپارد. به نظر می رسد، نخستین اثر سیاسی پدیدۀ ظهور مسیح، کاهش خصومت دنیای غرب و نهایت گرایش آن ها به اسلام و مسلمانان باشد. به شهادت روایات، اقتدای آن حضرت به نماز حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، می تواند اعلان موضع صریح حضرت عیسی علیه السلام باشد که وی در

ص:64

جبهۀ اسلام قرار دارد و کسانی که حقیقتاً منتظر مسیح بوده اند، با دیدن این کنش از موعود خویش، به اسلام خواهند گروید.

مراد از رجعت عیسی مسیح چیست و این رجعت در چه زمانی اتفاق خواهد افتاد و این بازگشت چه خصوصیاتی دارد؟

مراد از رجعت مسیح، ظهور او در آخرالزمان است که هنوز رخ نداده و طبق سنّت مسیحی و کتاب مقدس، مربوط به آینده است. این آموزه یک رویداد فرجام شناسانۀ الاهیاتی است که جایگاه آن در بخش آخرت شناسی الاهیات است. از بازگشت عیسی مسیح، به آمدن دوباره یاد می گردد و در مقابل آن آموزۀ دیگری به نام آمدن یا ظهور اولیه مطرح می شود که جایگاه الاهیاتی آن بخش مسیح شناسی است. هرچند در کتاب مقدس و خصوصاً در عهدعتیق و نبوت ها و پیشگویی های انبیای بنی اسرائیل در مورد ظهور منجی، بین این دو آموزه، یعنی اولین ظهور مسیح در جهان و بازگشت پایانی او، خلط هایی شده است، ولی با دقت در فحوای این پیش گویی ها می توان به تفاوت آن ها پی برد. برای مثال با کمی دقت می توان دریافت که آنچه در ایوب، 19: 25-26؛ دانیال، 7: 13-14؛ زکریا، 14: 4؛ ملاکی، 3: 1و2 آمده است، مربوط به بازگشت نهایی مسیح است. (1)

اگر تمام غایت نقشۀ خداوند از آفرینش، شخصیتی به نام مسیح را در فعل نجات بخش او بدانیم، باید دانست که با آمدن اولیۀ او، انسان ها پس از برداشته شدن موانع، بشارت ملکوت الاهی را شنیدند و با ایمان آوردن به او خود را آمادۀ ورود به آن ملکوت می نمایند و با آمدن دوبارۀ مسیح در پایان جهان در آن ملکوت ساکن می گردند. بنابراین این دو ظهور و آمدن عیسی مسیح و هرآنچه در این بین اتفاق می افتد، تمام ایمان مسیحی است.

ص:65

کاتولیک های مسیحی دربارۀ بازگشت عیسی چه نظری دارند؟

جرج برانتل، نویسنده و الاهیدان معاصر کلیسای کاتولیک، با اذعان به دو ظهور برای عیسی و با تشویق مسیحیان به انتظار و فعالیت برای تحقق بازگشت مسیح، معتقد است:

ما نه تنها یک ظهور، بلکه دو ظهور برای مسیح قائلیم؛ زیرا اولی صبر

او را آشکار ساخت، اما دومی تاج ملکوت الهی را به همراه آورد؛ زیرا به طور کلی، همه چیز در مسیح دوگونه است: تولد او دوگونه است: یکی از پدر،

قبل از عوالم، دیگری از باکره، در پایان؛ نزول او دوگونه است: یکی در

پنهانی، مانند شبنم بر پشم گوسفندان، و دومی آمدن پرسر و صدای او

که باید باشد. او در ظهور اول خود در قنداقه پیچیده شده و در آخور بود

و در ظهور دومش «خویشتن را به نور مثل ردا پوشانیده» (مزامیر، 104: 2). در اولین آمدنش متحمل صلیب شد و بی حرمتی دید (عبرانیان، 12:2)، اما در دومی می آید، در حالی که فرشتگان او را مشایعت کرده، او را تجلیل می کنند. نگذارید در اولین ظهور او باقی بمانیم، بلکه باید به دنبال ظهور دومش باشیم. (1)

بنابراین روشن می شود که چرا پیروان مسیح پس از صلیب عیسی و قیامش از میان مردگان ناگاه به آموزۀ بازگشت او پناه بردند؛ وقتی پیروان عیسی او را ناباورانه بر صلیب دیدند، بی آن که خود را بتواند نجات دهد، سردرگم گردیدند؛ او که نتوانست جان خود را نجات بدهد، چگونه می توانست شهریار نجات بخش پیروان خود باشد؟ سه روز پس از سردرگمی و بهت پیروان عیسی، زنانی که برای زیارت قبر او رفته بودند، آن را خالی دیدند و «فرشته ای آنان را متوجه شده و گفت: ترسان مباشید. می دانم که عیسای مصلوب را می طلبید. در این جا نیست؛ زیرا چنان که

ص:66

گفته بود، برخاسته است». (1) وقتی عیسی بر صلیب شد، بی آن که حکومتی پایه ریزی کند، سایۀ یأس و نومیدی بر پیروان او سایه افکند و آنان همۀ اعتقادات خود را زیر سؤال دیدند؛ آیا به راستی عیسی مسیحای بنی اسرائیل بود؟ این پرسش بسیار آزاردهنده می نمود. به همین دلیل، تا وقتی که مریم مجدولیه و زنان همراهش از تجربۀ خود در یافتن قبر خالی عیسی سخن نگفتند، خانه نشینی و خموشی این نوکیشان ادامه داشت. از نگاه آنان قیام مسیح، اثبات حقانیت انجیل بود. (2) قیام عیسی، حواریان او را معتقد ساخت که عیسی به زودی و بار دیگر سوار بر ابرها به زمین بازخواهد گشت و همۀ وعده ها در حق بنی اسرائیل را عملی خواهد کرد. از این رو، جرئت و جسارت جدیدی در آنان پیدا شد و با کمال شجاعت به وعظ و تبلیغ در میان مردم مشغول شدند، درست در میان همان مردمی که چندی پیش عیسی در میانشان دستگیر شده و بر صلیب شده بود.

به صورت خلاصه، مسیحیان براساس کتاب مقدس معتقدند: عیسی به صورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی (3) در جلال و هیبت پدر و به همراه فرشتگان و با پیروزی و فتح باز خواهد گشت. (4) در تفاسیر، گاه با استناد به آیاتی چون «تا خداوند را در هوا استقبال کنیم»، (5) بازگشت عیسی به حضور او در آسمان معنا شده؛ و گاه نیز با تمسک به آیاتی چون «همین عیسی که از سوی شما به آسمان بالا برده شد، باز خواهد آمد»، بازگشت عیسی، حضوری زمینی معنا شده است. البته برای هریک از این حضورها اهدافی را نیز بیان می کنند. برای مثال، ملاقات

ص:67

با ایمان داران با استناد به آیۀ «باز می آیم و شما را برداشته با خود خواهم برد»، (1)

از اهداف مهم بازگشت عیسی به آسمان شمرده شده و بررسی و داوری میان امت ها، نجات بنی اسرائیل، آزاد ساختن ملت ها و برقراری ملکوت، از اهداف بازگشت زمینی عیسی مسیح به شمار می روند که در این میان، برقراری ملکوت خدا، هستۀ مرکزی تعالیم عیسی و هدف عمدۀ بازگشت اوست. (2) بنابراین از نگاه الاهی دانان مسیحی، عیسی به هنگام بازگشت خود، دو نوع ظهور خواهد داشت: بازگشت آسمانی و بازگشت زمینی، که هرکدام دارای هدف و غایتی هستند. (3)

آخرالزمان از نظر مسیحیان چه دورانی است؟ نظریۀ پایان دوران و نهایت عالم به چه معناست و چه جایگاهی در کتاب مقدس دارد؟

مسیحیان مطابق با تفسیر سنتی از کتاب مقدس، معتقدند که این عالم روزی به پایان خواهد رسید. البته این اتفاق بعد از آمدن پایانی مسیح که آن را جزء امور فرجامین می دانند، رخ خواهد داد.

آسمان و زمین زایل می شوند ولی سخنان من زایل نخواهند شد. (4)

عالمی که آن وقت بود، در آب غرق شده، هلاک گشت ولی آسمان و زمین به همان کلام برای آتش ذخیره شده و تا روز داوری و هلاکت مردم بی دین نگاه داشته شده اند. لکن روز خداوند چون دزد خواهد آمد که در آن آسمان ها به صدای عظیم زایل خواهد شد و عناصر سوخته شده از هم خواهند پاشید و زمین و کارهایی که در آن است، سوخته خواهد شد. ولی به حسب وعدۀ او، منتظر آسمان های جدید و زمین جدید هستیم که در آن ها

ص:68

عدالت ساکن خواهد بود. (1)

کتاب مقدس به گونۀ دیگری هم به موضوع پایان دوران پرداخته است، مانند این که می گوید:

آسمان و زمین در پایان حقیقتاً منحل می شوند، آن چنان که از کلام پطرس چنین برمی آید: کسی که مواجه می شود بین نابودی عالم با طوفان و ویرانی پایانی با آتش؛ نابودی با طوفان حقیقتاً اتفاق افتاد، پس ویرانی با آتش هم اتفاق خواهد افتاد حقیقتاً. (2)

براساس تفسیر سنتی کتاب مقدس، دلایل زیادی وجود دارد که زمین در اول، شعلۀ آتش بود و برگشت آن به حالت قبل، اگر خدا بخواهد آسان است. ویرانی در این آیات، متلاشی شدن نیست؛ چراکه سوختن جهان مستلزم متلاشی شدن عالم نیست، بلکه از وضعیت عالم بعد از آن ویرانی، با لفظ تجدید تعبیر شده است (3) و برگشت همۀ اشیاء (4) و آزادی از عبودیت فساد (5) و آسمان و زمین جدید (6).

تغییری که در روز پایانی اتفاق می افتد، در همۀ کائنات مادی نیست، بلکه فقط در زمین و مربوط به عناصر جوّی ماست؛ به این دلیل که زوال همۀ این کائنات باعظمت، هنگام داوری جنس بشری ساکن زمین که قطره ای در دریای اعمال الاهی است، قابل تصدیق نمی باشد. آنچه در کتاب مقدس آمده است، اختصاص به انسان دارد که زمین به واسطۀ گناه انسان ملعون شده و این لعنت

ص:69

هنگام اتمام فدیۀ انسان زائل می شود. مخلوقی که به خاطر بطالت گناه انسان ذلیل شد، زمین بود و آن مخلوقی است که از قیود فساد آزاد خواهد شد و بنابر کلام پطرس، جهانی که با آب (طوفان) نابود شد، خودش با آتش نابود می شود. (1)

نتیجۀ این تغییر، ایجاد آسمان ها و زمین جدید است، هرچند این مطلب در کتاب مقدس واضح نیست، ولی نظر غالب این است که زمینِ جدید، مسکنِ نیکوکاران می شود؛ و اگر این زمینِ جدید، مسکن پاکان و تخت پادشاهی مسیح شد، نتیجه گرفته نمی شود که قدیسان در همین حدود زمینی محصور شوند، (2) بلکه می توانیم بگوییم که پاکان قادرند به عوالم دیگر بروند و محصور در مکان واحدی نباشند. (3)

از نظر مسیحیان، بازگشت و ظهور مسیح چه مراحلی دارد؟ آیا عیسی مسیح حکومت هم خواهد نمود؟

مسیحیان معتقدند بازگشت مسیح و ظهور دوبارۀ او در آخرالزمان برای تکمیل عمل نجات بخشی خود در نقشۀ خداوند، در چندین مرحله انجام می پذیرد که عبارت اند از:

1. بازگشت اولیه یا آمدن مسیح به آسمان:

این مرحله شامل ربودن مؤمنان کلیسا و بردن آنان به آسمان است. در یک چشم بر هم زدن، به صورت ناگهانی و بدون آگاهی قبلی، عیسی آن هایی را که آمادۀ بازگشت او هستند، می رباید و به آسمان می برد. پولس رسول می گوید:

همانا به شما سرّی می گویم که همه نخواهیم خوابید، لیکن همه متبدّل

ص:70

خواهیم شد، در لحظه ای و طرفةالعینی، به جهت نواختن صور اخیر؛ زیرا کرنا صدا خواهد داد و مردگان بی فساد برخواهند خاست و ما مقبول خواهیم شد. (1)

اما وطن ما در آسمان است که از آن جا نجات دهنده، یعنی عیسی مسیح خداوند را انتظار می کشیم که شکل جسم ذلیل ما را تبدیل خواهد نمود تا به صورت جسم مجید او مصور شود. (2)

هدف از این ملاقات در آسمان، دادرسی مؤمنان و دادن پاداش به آنان و حساب پس دادن در استفاده از استعدادها و اموال و فرصت هایی است که به آن ها داده شده بود. (3)

2. دوران مصیبت عظیم:

پس از مرحلۀ اول ظهور مسیح و پیش از مرحلۀ دوم آن، دوران مصیبت بسیار شدیدی پیش گویی شده است. در این دوره که بنابر برخی اشاره ها هفت سال طول خواهد کشید، (4) زمان چنان سخت و تنگ خواهد شد که «از هنگام پیدایش امت ها تا بدین روز، همانندی نداشته است». (5)

هنری تیسن با استفاده از آموزه های کتاب مقدس، این دوران را چنین ترسیم می کند:

وقتی کلیسا ربوده شود، دیگر نمک و نور در جهان نخواهد بود. مدت کوتاهی پس از ربوده شدن کلیسا، تا زمانی که مردم به سوی خداوند بازگشت نکرده اند، بر روی زمین هیچ موجود نجات یافته ای وجود نخواهد داشت.

ص:71

روح القدس، خدمت بازدارندۀ خود را از جهان خواهد برداشت. در آن زمان، فساد و ظلمت به سرعت زیاد خواهد شد. گناه همه جا را فرا خواهد گرفت و مردِ بی دین ظهور خواهد کرد. شیطان و فرشتگانش بر روی زمین قدرت زیادی خواهند داشت، ولی آمدن مسیح، عوامل اشاعۀ بی دینی را از میان خواهد برد. (1)

3. بازگشت نهایی مسیح و پادشاهی هزارسالۀ او:

طبق تفسیر کتاب مقدس، پیشگویی ها به صراحت بر سیطرۀ مسیحیت در همۀ عالم و غلبۀ آن بر همۀ دشمنان و موانع دلالت دارد تا آنجا که قلوب انسان ها را تسخیر می کند و این مدت باشکوه، هزاره سال نامیده شده است. (2)

بنابر آموزه های کتاب مقدس، هنگامی که سال های مصیبت بی سابقه، به پایان خود نزدیک شود، روح هایی از دهان اژدها و از دهان وحش و از دهان نبی کاذب بیرون می آیند و بر پادشاهان ربع مسکون، یعنی مناطق مسکونی زمین خروج می کنند تا ایشان را برای جنگ عظیم در «هرمجدون» (3) فراهم آورند. (4)

دشمنان مسیح جمع می شوند تا «اورشلیم» را تصرف کنند و یهودیان و فلسطین را به اسارت درآورند (5) ولی وقتی به پیروزی نزدیک شده اند، مسیح با لشکریان خود از آسمان نزول خواهد کرد و در جنگ نهایی، پس از غلبه بر آنان، پیشوایانشان، گرفتار و به دریاچۀ آتش افکنده خواهند شد. (6)

ص:72

سپاهیان آنان نیز با شمشیری که از دهان مسیح خارج می شود، کشته خواهند شد و راه برای استقرار حکومت مسیح هموار خواهد گردید. (1)

این دوره، هزارسال به طول می انجامد و مسیح به عنوان فرمان روایی جهانی ظاهر خواهد شد و عدل و انصاف کامل در جهان برپا خواهد گشت. (2) شیطان

و روح های شریر بسته می شوند و به مدت هزار سال در «هاویه» افکنده

خواهند شد. (3)

نبرد آرماگدون در مسیحیت چه ارتباطی با جنگ قرقیسیا در متون اسلامی دارد؟

واقعۀ «آرماگدون» که براساس پیشگویی کتاب مکاشفۀ یوحنا از کتاب های عهد جدید مطرح و مربوط به آخرالزمان است، نزد برخی از مسیحیان به خصوص پروتستان ها اهمیت دارد. مسیحیان صهیونیست در دنیای امروز با صرف هزینه های فراوان، با تبلیغ آموزه هایی چون: فرا رسیدن پایان دوران، نبرد نهایی، آمدن دوبارۀ مسیح، در قالب ساخت فیلم، انتشار کتاب ها و مقالات فراوان سعی دارند به مردم جهان بقبولانند که این حادثۀ بزرگ که وسعت آن بسیار دهشتناک است، هم زمان با پایان جهان که گویا نزدیک هم هست، به عنوان آخرین نبرد حق و باطل، باعث پالایش جهانیان می گردد و پس از آن، دوران حکومت هزارسالۀ مسیح با شکوه و مجدِ فراوان رقم خواهد خورد.

جدای از انگیزۀ طراحان این فرضیه و عوام فریبی آنان و سوء استفاده هایی که در برنامه های کلان جهانی خود دارند، اهمیت این موضوع در آن است که موج تبلیغات آنان به حوزۀ اسلامی هم وارد شده و ذهن بسیاری از علاقمندان به

ص:73

موضوعات آخرالزمانی را درگیر نموده است؛ به طوری که برخی درصددند در میان اخبار، متون و روایات اسلامی، به نحوی این واقعه را با واقعۀ «قرقیسیا» که در احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام بدان اشاره شده است، منطبق سازند.

با مراجعه به کتاب های طرفین و در یک مقایسۀ اجمالی، در جدول ذیل به تفاوت های نبرد قرقیسیا و واقعۀ آرماگدون اشاره نموده ایم:

*قرقیسیا/آرماگدون

-منطقۀ مرزی عراق، ترکیه و سوریه/20 مایلی جنوب شرقی حیفا در فلسطین اشغالی/موقعیت جغرافیایی

-روایات اسلامی متعدد وصریح در کتب فریقین/تفسیرهایی بی مبنا از یک عبارت عهد جدید در کتاب مقدس/منابع پیش گویی

-درگیری با سلاح های روز و کشته های بسیار/جنگ بزرگ هسته ای با تعداد کشته غیر قابل باور/نحوۀ جنگیدن

-بنابر برخی روایات، درگیری برای تصاحب ثروتی است که زیر فرات بوده است و طرفین باطل هستند./جنگ میان دو سپاه موسوم به حق و باطل!/انگیزۀ رویارویی

-بنابر برخی از روایات، پنج ماه قبل از ظهور/در آستانۀ ظهور حضرت مسیح علیه السلام پس از بازسازی معبد سلیمان و تولد گوسالۀ سرخ موی/زمان جنگ

-مجموعه ای از حکام جاه طلب و حریص، مانند سفیانی که روایات معتبری دارد. در برخی روایات از ترک ها و رومیان و سپاهی از مصر یاد شده است./دو سپاه خیر (یهودیان و مسیحیان صهیونیست امریکا) و شر؛ کفار (=کمونیست های روسیه، چین و کوبا) و مشرکان (= اعراب و شیعیان ایران)/طرفین درگیر

ص:74

-سفیانی/سپاه خیر(یهودیان و مسیحیان صهیونیست امریکا)/پیروز میدان

-هفتاد، صد یا چهارصد هزار نفر (اختلاف در روایات)/چند میلیون نفر+ 3/2 میلیون یهودی/تعداد کشته ها

-حملۀ جانوران برای خوردن لاشۀ مردگان/دفن همۀ مردگان به مدت 7 ماه/سرانجام کشته ها

-لازم نیست/همۀ قوای مسیحیان صهیونیست برای زمینه سازی مورد استفاده قرار می گیرد./زمینه سازی

--------/حمله به عراق، افغانستان، لبنان، سوریه و شاید ایران.../عوارض باور به ...

-با توجه به اعتبار برخی روایات سفیانی/داستانی ساختگی با احتمال وقوع صفر/میزان احتمال وقوع

ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و ادامۀ فعالیت های سفیانی (اشغال عراق و عربستان و...)/ظهور حضرت مسیح/پایان ماجرا

ص:75

مذهب، پیروان ویشنو مطالب جدی تری در مورد منجی گرایی دارند که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم.

هندویان معتقدند کار اصلاح جهان از دست انسان ها خارج است و روند رو به تباهی جهان، جز با دخالت خدا یا آسمان یا ماوراءالطبیعه به سامان و صلاح بازنمی آید. این باور ممکن است با وعده ای نیز همراه باشد یا صرفاً تشخیص یک ضرورت، امیدی روان شناختی، یا آرزویی مؤکد و آرمانی باشد. با این توضیحات باید گفت: اندیشۀ منجی موعود هندو، در چهرۀ شخصیتی به نام کلکین (kalkin) یا کلکی (kelki) متبلور است که بنابر مذهب ویشنویی آخرین اَوَتاره یا تنزلات ده گانۀ ویشنو در زمین است. بنابر اعتقاد هندوهای ویشنویی، خداوند در زمان فترت دین و فضیلت و غلبۀ ظلم و رذیلت، به صورت موجودی مادی در زمین تنزل می کند تا ریشۀ فساد را بَرکند و عدالت و نیکی را احیا نماید.

کلکی که دهمین و آخرین اوتاره است، ویژگی هایی دارد که در عباراتی از کتاب مقدس هندوان آمده است:

او بر کل زمین می گردد، بدون این که موجود زنده ای او را ببیند؛

خدای عالم دارای جلال بی بدیل، بهره مند از فضایل بی شمار و هشت خصلت والا، سوار بر اسبی چابک و چالاک خواهد بود؛

وقتی کلکی که دارای قدرت فوق بشری و محافظ فضایل است خود را بر زمین نازل می کند... .

در برخی متون دیگر مانند مهابهارته، او را انسان پنداشته اند و در توصیفش آورده اند:

او پادشاه خواهد بود، چرخانندۀ چرخ (عالم) پیروزمند از طریق قانون، و او جهان پرآشوب را به سوی آرامش می برد؛ در حالی که برهمنان گرد او جمع می شوند، آن برهمن، نسل تمام اجنبی های پست را هر کجا باشند،

ص:76

برمی اندازد.

اندیشۀ منجی گرایی و اعتقاد به کلکی، چه بازتابی در زندگی هندوها داشته است؟

هندوها به دلیل نگرش خاص خود به جهان، چندان توجهی به آینده ندارند و تمام تلاش خود را صرف بهبود وضع موجود می کنند تا از چرخۀ سمساره یا فرآیند زاد و میر مکرر رهایی یابند و به تبع آن که کلکی در مقایسه با دیگر آموزه ها و مفاهیم هندویی سهم کم تری در متون هندویی دارد، در شمایل نگاری و مجسمه سازی هندویی هم تنها چند نماد را در بین نمادهای متعدد و مورد احترام به خود اختصاص داده است. البته نکتۀ قابل توجه دربارۀ نمادنگاری کلکی، ارتباط خاص او با اسب است. تندیس هایی که از این شخصیت موعودی می سازند، یا ترکیبی از بدن انسان با سری اسب گونه است، یا انسانی اسب سوار و یا اسبی است که آن را مرکب کلکی می پندارند. به همین دلیل کلکی به منجی اسب سوار معروف شده است.

در هند تنها یک معبد از معابد بی شمار هندوان به کلکی اختصاص دارد و آن در شهر جی پور مرکز ایالت راجستان در جنوب غربی هند است که متعلق به اوتاره کلکی است. در این معبد اتاقی وجود دارد که در آن مجسمه ای از یک اسب قرار دارد که اعتقاد بر این است که متعلق به کلکی است. درِ ساختمان اصلی معبد از زمان ساخت تا کنون بسته است و برای بازکردن آن در انتظار تولد کلکی هستند.

اندیشۀ منجی گرایی در تاریخ پیروان آیین هندو هم بازتاب هایی داشته که برای نمونه می توان به مدعیان دروغین موعودی و جنبش های اصلاحی هزاره گرا و موعود گرا اشاره نمود.

نام منجی موعود در آیین بودا چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

در پاسخ به این سؤال مقدمتاً باید به صورت مختصر با آیین بودا و مؤسس آن

ص:77

آشنا شد. آیین بودا که در حدود پنج قرن پیش از میلاد در هندوستان پدید آمد، در واقع واکنشی در برابر تفکرات انحصارطلبانه برهمنان هندو بود. اگرچه در بودیسم، وجود شخص بودا و شناخت زندگی او در برابر اصل معنوی بودا شدن، اهمیت چندانی ندارد، ولی اصول کلی بودیسم، به نحوی در مطالعۀ زندگی شخصی بودا روشن می شود.

اندیشه های بودا، اگرچه متکی بر نوعی جهان بینی است و از این نظر دارای فلسفه ای خاص است، ولی بیش تر آموزه های بودا، جنبۀ عملی و اخلاقی دارد. مجموعه اندیشه های بودا در «تری پیتکا» یا همان «سه سبد» که به آن «کانون پالی» می گویند، چند قرن پس از او جمع آوری شد. همۀ فرقه های بودایی در اعتقاد به جوهر نظریات بودا، که به چهار حقیقت مطلق مشهور است، مشترک هستند. این چهار حقیقت عبارت اند از:

_ حقیقت رنج: این جهان پر از رنج و محنت است؛

_ حقیقت علت رنج: سبب رنج آدمی، شوق و علاقۀ جسم خاکی و هواهای دنیوی است؛

_ حقیقت پایان رنج: وقتی میل و هوس از بین برود، همۀ رنج ها پایان می پذیرد؛

_ حقیقت راه رهایی از رنج: راهِ رهایی از این رنج در هشت چیز خلاصه می شود: بینش درست، اندیشۀ درست، گفتار درست، کردار درست، معاش درست، تلاش درست، حضور ذهن و آگاهی درست، تمرکز حواس و یک دلی درست.

بعد از مرگ بودا و در حالی که تنها راه انتقال آموزه های او، سنت شفاهی بود، در اثر تفاسیر مختلف گفته های او، فرقه های گوناگون بودایی پدید آمد. دو فرقۀ مهم که در آیین بودا وجود دارد، عبارت اند از: «هینه یانه» و «مهایانه».

مکتب «هینه یانه» به معنای چرخ یا ارابۀ کوچک (لقبی که توسط مهایانه و به

ص:78

منظور تحقیر به آن ها داده شد و بعدها به همین نام مشهور شدند)، در حقیقت خود را حافظ سنت اصیل بودایی می دانست. در این مکتب، رستگاری برای همگان میسر نیست؛ چون پیمودن این راه، توانایی های خاص خود را می خواهد.

«مهایانه»، به معنای چرخ یا ارابۀ بزرگ، در واکنش به مکتب هینه یانه شکل گرفت، که با بازنگری در اصول آیین بودا و تحولی که در مفهوم «بودی ستوه» انجام گرفت، دامنۀ دست یابی به رستگاری را وسیع تر و گسترده تر دانست، و همین امر، موجب گسترش این مکتب شد.

برای روشن شدن مفهوم موعود و منجی در بودیسم، لازم است با دو مفهوم «بودا» و «بودی ستوه» بهتر آشنا شویم. بودا و بودی ستوه، در واقع عنوان هایی هستند برای موجوداتی علوی، که در رستگاری انسان مؤثرند. بودا، به نجات دهندگانی گفته می شود که در زمان گذشته به دنیا آمده اند و ابتدا صورت بشری داشته اند، سپس به مرتبۀ اشراق رسیده و پس از این که انسان ها را به راه درست زندگی رهنمون شده اند، به مقام نیروانا (فنای مطلق) رسیده اند. سدارته گوتمه (بودا) از این نوع است. در اعتقاد بوداییان، بودا یک نوع اصل است که در زمان های مختلف، خود را توسط شخصیت های مختلف متجلی می کند.

اما بودی ستوه ها، در حقیقت بوداهای بالقوه هستند که حیات جسمی فعلی ندارند. هر فردِ بودایی، قبل از رسیدن به مقام بودایی، یک بودی ستوه است، مثلاً سدارته پیش از بیداری، یک بودی ستوه بود.

مفهوم بودی ستوه، اگرچه در متن تفکرات اصیل بودایی وجود داشت، ولی بیش تر توسط مهایانه مورد توجه و پردازش قرار گرفت. در مکتب هینه یانه، تنها دو بودا از این قبیل ذکر شده است که یکی همان گوتمه (سدارته؛ بودا) است و دیگری «میتریه» که یک بودی ستوه است و بودائیت او در حال کمون است.

ص:79

اما در مهایانه توجه بیش تری به این موجودات علوی شده است. در این مکتب، سدارته (بودا) چهارمین بودا از بودایان زمینی است که به دنیا آمده است و پنجمین بودا که خواهد آمد و اکنون بودی ستوه است، همان میتریه است.

میتریه؛ منجی موعود بودایی: همان طور که گفته شد، مفهوم منجی و موعود در بودا را می توان در همین مفهوم میتریه _ که به رغم اختلافات موجود، در هر دو مکتب عمدۀ بودایی مشترک است _ به وضوح دید.

میتریه، بودی ستوه ای است که در آینده می آید، و هم اکنون در حال کمون است. او منتظر است که زمان بروز و ظهور او در روی زمین آماده شود؛ در آن وقت، مرتبۀ شهود و اشراق را حاصل می کند، خلایق را در عصر خویش، همانند گوتمه، به سرمنزل سعادت رهبری می نماید، و به همگان مژدۀ رهایی داده آن ها را از چرخۀ برگشت به دنیای سراسر رنج نجات می دهد. مفهوم میتریه در بودیسم _ و خصوصاً در مکتب مهایانه _ مورد احترام و بزرگی خاصی است، و از او تمثال ها و پیکرهایی ساخته شده، و او را در نهایت مجد و بزرگی، به هیئت مردی نشسته که آمادۀ برخاستن است، نشان داده اند.

اگرچه در مورد جزئیات اتفاقات و زندگی میتریه به هنگام زندگی در این دنیا، معلومات یکسان و زیادی در متون مقدس بودایی وجود ندارد، ولی اعتقاد به آمدن او در بودیسم، یک اصل انکارناپذیر است.

در «کانون پالی»، نام میتریه در بخش «چکه وتی سیهه ناده» برده شده است و در آثار بودایی غیرپالی نیز چند اثر به میتریه اختصاص یافته است.

در «مهاونسه»، چنین اتفاقاتی را در مورد زمان آمدن میتریه می خوانیم: پس از آن که شاکیه مونی به پری نیروانه رسید، جهان پای به سراشیبی اجتماعی و کیهان شناختی نهاد. پنج هزار سال پس از آخرین بودا، آفتابِ آموزه های بودایی

ص:80

افول می کند و طول عمر آدمیان به ده سال فرو می کاهد. در این زمان، چرخۀ وارونه و زندگی متحول می شود؛ به طوری که متوسط عمر مردم به هشتاد سال می رسد. با این عمرهای طولانی و زمینۀ مناسب برای تعالیم بودا، یک راهنما خواهد آمد. او برای مردم رفاه و بهروزی می آورد و آموزه های بودا را ترویج می کند. آن گاه که چنین فضای بهشت گونه ای فراهم شد، میتریه از آسمان نزول می کند و بودایی خویش را به کمال می رساند.

جهت آشنایی بیش تر می توانید به این منابع مراجعه نمایید:

1. آیین بودا، تألیف هانس ولفانگ شومان، ترجمۀ ع. پاشایی؛ 2. مقالۀ «موعود در ادیان»، تألیف سیدحسن حسینی آصف؛ 3. مقالۀ «گونه شناسی منجی موعود در آیین بودا»، تألیف ابوالقاسم جعفری، نشریۀ انتظار موعود، شمارۀ 5.

ص:81

طول تاریخ ادعای منجی بودن کرده اند، ولی به نظر می رسد توده های پیرو این دین ها به دنبال منجی واحدی هستند که به سوی هماهنگی و صلح بزرگ هدایت کند و این که متعلق به چه دین و گرایشی و حتی با چه نامی خوانده شود، برای آنان اهمیت چندانی ندارد. تعدد منجی در این ادیان نیز گواه این امر است که آن ها به دنبال شخص خاصی نیستند، بلکه فردی با اوصاف کلی و دارای ویژگی های خاص به عنوان منجی مطرح است. آموزۀ منجی موعود در فرهنگ چینی که در قالب نظریۀ صلح بزرگ تجلی یافته است، با وجود رسوخ و فراگیری دینی زیادی که دارد، بروز و ظهور قابل توجهی نیز در عرصۀ آیین ها و شعائر دینی دارد.

در بُعد اجتماعی هم یکی از بارزترین بازتاب های آن، در حکومت ها و قیام هایی جلوه گر شده است که با داعیۀ وحدت اجتماعی، رفع ظلم و ستم، رفاه عمومی، برقراری «هماهنگی» و «اعتدال جهانی» صورت گرفته است.

نظریۀ صلح جهانی و عصر طلایی در فرهنگ دینی چینیان چیست و چه ارتباطی با موعودگرایی دارد؟

در جهان بینی چینی این اندیشه وجود دارد که به هرحال جهان به مقصود خویش می رسد و اصولاً ادوار جهان به گونه ای است که یک عصر طلایی در آن وجود دارد، ولی این کمال صرفاً با تکامل پدیده ها به صورت طبیعی حاصل نمی شود و نیل به این مقصود نیازمند شخصی مقتدر با نیروی خاص فوق بشری است. از این رو، گرچه این شخص بر خلاف روند طبیعی عالم قدم برنمی دارد و تکامل پدیده ها برای رسیدن به کمال کل جهان امری ضروری است، ولی جایگاه این شخص را هیچ پدیده ای پر نمی کند و او به عنوان کامل کنندۀ تمام این تکامل های جزئی، جایگاه ویژه ای دارد.

ص:82

منجی موعود در فرهنگ چینی در پی برقراری حکومتی گسترده و جهانی است که تمام انسان ها را در قالب صلح بزرگ دربر می گیرد و در آن تمام انسان ها و جوامع متعدد به یک هماهنگی بزرگ رسیده و سعادت و رفاه پدید می آید. در سایۀ این حکومت فقر و بدبختی، جنگ و خون ریزی و ظلم و بی عدالتی از عالم انسانی به طور کلی برطرف می شود.

برای مطالعۀ بیش تر در این زمینه می توان به منابع زیر مراجعه کرد:

1. تاریخ فرهنگ چین، تألیف فیتز جرالد، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی؛

2. گونه شناسی اندیشۀ منجی موعود در ادیان چینی، تألیف محمدعلی رستمیان؛

3. تاریخ فلسفۀ چین، تألیف چو جای و وینبرگ جای، ترجمۀ ع. پاشایی.

ص:83

کلمۀ «سوشیانس» که از ریشه «سو» به معنای سودمند است، در اوستا «سئوشیانت» (ŝ) و در پهلوی به اشکال گوناگونی چون سوشیانت، سوشیانس، سوشانس، سوشیوس یا سیوشوس آمده است. در فروردین یشت، بند 129، در معنی سوشیانت چنین آمده است:

او را از این جهت سوشیانت خوانند، برای آن که او به کلیۀ جهان مادی سود خواهد بخشید. (1)

در گاتاها این کلمه چندین بار برای شخص زرتشت به کار رفته و پیامبر خود را سوشیانت خوانده؛ یعنی کسی که از وجودش سود و نفع برمی خیزد و سودرساننده است. (2) همچنین چندبار دیگر در سرودها این واژه به صورت جمع آمده و زرتشت خود و یارانش را «سودرسانندگان» معرفی کرده است. (3) در سایر قسمت های اوستا نیز غالباً «سوشیانس ها» به صورت جمع آمده و منظور از آن ها پیشوایان و جانشینان زرتشت است که در تبلیغ دین کوشا هستند و مردم را به راه راست هدایت می کنند. (4) در بخشی از یسنا (5) که از ستایش فروَشی نیاکان یاد شده، آمده است:

همۀ فروهرهای نیک توانای مقدس پاکان را می ستاییم از آن (فروهر) کیومرث تا سوشیانت پیروزگر. (6)

ص:84

بنابه مندرجات کتاب پهلوی دادستان دینیک، هنگامی که سوشیانس در آخرالزمان ظهور کند، قیامت مردگان به مدت 57 سال طول خواهد کشید. در این مدت، سوشیانس در کشور مرکزی، یعنی خونیرس، (1) فرمان روا خواهد بود و شش تن از یارانش در شش کشور دیگر. اینان در طی مدت فرمان روایی شان، که باید به نوعی فرمان روایی معنوی و روحانی تلقی شود، همواره در حال اطاعت از سوشیانس و مجری فرمان های وی خواهند بود.

به صورت خلاصه زرتشتیان معتقدند: پس از زرتشت، سه پسر آیندۀ او که موعودهای نجات بخش آخرالزمان در آیین مزدیسنا هستند و با نام عمومی «سوشیانس» خوانده می شوند، به ترتیب: هوشیدر در آغاز هزارۀ یازدهم، هوشیدرماه در آغاز هزارۀ دوازدهم و سوشیانس در پایان هزارۀ دوازدهم ظهور می کنند. ایشان می آیند تا ادامه دهنده راه زرتشت، زدایندۀ پیرایه ها از دین او و پالایندۀ جهان از فساد و تباهی و سرانجام، منجیان مردمان و برپاکنندۀ رستاخیز مردگان باشند. (2)

بنابر نوشته های پهلوی و چنان که گذشت، در پایان هر هزاره از آخرین دوره از عمر جهان، یکی از پسران زرتشت همچون رهایی بخشی برای یاری رساندن به دین بهی و شکست اهریمن و یارانش پدیدار می گردد. اندکی پیش از ظهور اولین منجی

ص:85

یعنی هوشیدر، دو نجات بخش دیگر که بنابر متون زرتشتی از جاودانان و بی مرگان هستند، قیام می کنند و زمینه را برای ظهور و آمدن هوشیدر آماده می سازند. این دو یکی بهرام ورجاوند (1) و دیگری پشیوتن یا پشوتن (2) است که بنابر متون موجود هریک نقش ویژه و رسالتی خاص برعهده دارند و با سخت کوشی و فداکاری همۀ آشوب ها و نابسامانی های برهم زنندۀ آرامش و آسایش مزدیسنان را فرومی نشانند.

در پایان هزارۀ دهم و اندکی پیش از ظهور هوشیدر، پشوتن یا چهرومیان پسر شاه گشتاسب که بنابر روایات، خود یکی از بی مرگان و نجات بخشان است، جهت ترویج، بازسازی و برپا داشتن آیین های دینی قیام می کند و رهبری مؤمنان را به دست می گیرد. وی به هم راه یکصد و پنجاه شاگرد گزیده اش _ مردان پرهیزکاری که جامۀ سمور سیاه پوشیده اند _ از کنگ دژ بیرون می آید و تمامی نیروهای اهریمن را شکست می دهد و جهان را از آلودگی پاک می کند. طبق مستندات زرتشتی روز قیام پشوتن، روز ششم فروردین ماه است. (3)

بنابر متون پهلوی، برای ظهور بهرام ورجاوند نشانه هایی ذکر شده که بیش تر آن ها همانند وقایع و رخ دادهایی است که در ابتدای هریک از هزاره ها (به ویژه هزارۀ هوشیدر) از آن ها یاد می شود.

مفهوم هزاره در آیین زرتشت و ارتباط آن با سوشیانت چیست؟

ص:86

زرتشتیان معتقدند: عمر جهان (سال کیهانی)، آغاز و انجام آفرینش در زمانی محدود به دوازده هزار سال صورت می پذیرد که خود به چهار دوره یا عهد سه هزار ساله تقسیم می شود. دورۀ اول (سه هزار سال اول)، دورۀ آفرینش مینوی است، یعنی امشاسپندان، ایزدان و فروهرها آفریده می شوند. در دورۀ دوم (سه هزار سال دوم)، این آفرینش مینوی صورت مادی به خود می گیرد، اما حرکت و جنبش در این آفریده ها وجود ندارد. دورۀ سوم (سه هزار سال سوم)، که با هفتمین هزاره از آغاز آفرینش شروع می شود، دورۀ آمیختگی خوبی و بدی، روشنی و تاریکی و به طور کلی آمیزش ارادۀ هر فرد و اهریمن است. در آغاز این دوره، اهریمن از تاریکی به مرز روشنی می آید و آفریدگان روشنی هرمزد را می بیند و به فکر مبارزه با هرمزد و نابودی آفریدگان او می افتد و به دنبال این اندیشه، به آفریدگان او حمله می کند و با هریک از آنان به نوعی نبرد می کند و جهان مادی را می آلاید. در این دوره که در متون فارسی میانه از آن به «آمیزش» تعبیر می شود، گاه کامه هرمزد رواست و زمانی کامه اهریمن. آخرین دوره (سه هزار سال چهارم) با ظهور زرتشت آغاز می شود. این هزاره دهمین هزاره از آغاز آفرینش و چهارمین هزاره از آغاز آفرینش مادی متحرک یا هفتمین هزاره پس از آفرینش مادی غیرمتحرک است. در هزارۀ چهارم و به تعبیری هفتم و به تعبیر دیگر دهم، دین بهی در زمین رواج می یابد و زرتشت، گسترانندۀ این آیین، از حمایت گشتاسپ نیز برخوردار است.

براساس روایات زرتشتی، در آخرین هزاره از عمر جهان، (هزارۀ دوازدهم) سه دوشیزه از نطفۀ زرتشت که در دریاچۀ هامون (1) قرار دارد، بارور می شوند و سه موعود مزدیسنان را می زایند.

ص:87

در برخی از آثار زرتشتی پس از ذکر نام شش پارسای جاودانی، از سه تن دیگر نیز یاد شده و فَروَشی شان ستایش شده است. اینان در اصل همان سه پسرِ آیندۀ زرتشت یا موعودهای نجات بخشی هستند که در هزارۀ آخر عمر جهان، به فاصلۀ هزار سال از هم دیگر، ظهور خواهند کرد. این سه تن عبارت اند از: (1)

1. اوخْشْیَت اِرتَه، یعنی پرورانندۀ قانون مقدس (نیرودهنده و رواکنندۀ قانونِ دین و دادِ زرتشت). (2) امروزه این نام را «اوشیدر» یا «هوشیدر» گویند و در کتب پهلوی، به صورت خورشیتدر یا اوشیتر آمده است. گاه کلمۀ «بامی» را به آن افزوده، «هوشیدربامی» می گویند که به معنای هوشیدر درخشان است؛

2. اوخْشْیَت نِمَه یا اوخْشْیَت نِمَنگه، یعنی پرورانندۀ نماز و نیایش. امروزه آن را «اوشیدرماه» یا «هوشیدرماه» گویند، ولی در کتب پهلوی به صورت «خورشیت ماه» و «اوشیترماه» ضبط شده است. استاد پورداوود می نویسد:

در واقع بایستی «اوشیدرنماز» بگویند؛ چه کلمۀ «نِمَنگه» به معنای «نماز» است؛ (3)

اَستْوَتْ اِرِتَه، یعنی کسی که مظهر و پیکر قانون مقدس است. در خود اوستا نیز به معنای لفظی این کلمه اشاره شده و در بند 129، یشت سیزدهم، می خوانیم:

کسی که سوشیانت پیروزگر نامیده خواهد شد و اَستْوَتْ اِرتَه نامیده خواهد شد. از این جهت سوشیانت، برای این که او به سراسر جهان مادی سود خواهد بخشید؛ از این جهت اَستْوَتْ اِرتَه، برای این که او آن چه را جسم و جانی است، پیکر فناناپذیر خواهد بخشید، از برای مقاومت کردن بر ضد دروغ جنس دوپا (بشر)، از برای مقاومت کردن در ستیزه ای که از طرف

ص:88

پاک دینان برانگیخته شده باشد. (1)

اَستْوَت اِرتَه همان سوشیانس، یعنی سومین و آخرین موعود در آیین مزدیسناست. در کتاب اوستا هر جا که سوشیانت به صورت مفرد آمده،

از او آخرین موعود، یعنی اَستْوَتْ اِرِتَه اراده گردیده است؛ چنان که امروزه نیز هر وقت به طور عام سوشیانس می گوییم، مقصود همان آخرین نجات بخش و موعود است.

در دین زرتشت چه علایمی برای آخرالزمان و ظهور سوشیانت ذکر شده است؟

بنابر روایات دینی، 57 سال مانده به فرشگرد، سوشیانس زاده خواهد شد. به عبارت دیگر، «هزارۀ او که تن کردار است، 57 سال بُود». (2)

در زادسپرم دربارۀ ظهور سوشیانس و زمان و نشان رستاخیز می خوانیم:

57 سال به فرشگرد کرداری مانده، سوشیانس زاده شود [برای] به انجام رسانیدن آن چه که با زردشت آفریده شد. دربارۀ زردشت چنان پیداست که در سی سالگی به دیدار اورمزد آمد و دین پذیرفت و قانون را رواج داد. در طول 57 سال به تدریج دین به هفت کشور بیامد. چون دین به رواج آمد، دروغ (اهریمن) از آشکارگی به زیر زمین [گریخت]. به تدریج نیروی ایشان (دیوان) ناکار (بی اثر) شد. هنگامی که آن فرسته (پیام آور) به فرجام رسانده که سوشیانس است، به راهنمایی ایریمن به زمین پیدا شود، به همین اندازه در سی سالگی با مینویان دیدار کند. داد فرشگرد کرداری (قانون زندگی نو) هم در طول 57 سال با رواج کامل [دین] به هفت کشور برود و با رواج کامل آن، دروج (اهریمن) از [میان] آفریدگان نابود شود. از هنگامی که اهریمن به سوی آفرینش آمد، تاکنون شش هزار سال شمردنی (غیرکبیسه) است، [که

ص:89

هر سال] از فروردین ماه، اورمزد روز (روز یکم) است تا آن گاه که دوباره فروردین ماه اورمزد روز شود که به سپری شدن شش هزار سال وهیزگی (کبیسه) چهار سال مانده است؛ زیرا هر چهار سال یک روز کبیسه افزوده نشده است و در شش هزار سال چهار سال باشد. در آن هنگام نشان رستاخیز [آشکار] باشد و سپهر بجنبد، سیر خورشید، ماه، ستارگان تغییر کند و در فضا یکی شوند، مانند سپهرگردان و چهرۀ دریاها [و] همۀ ساکنان زمین تغییر کند. در زمین بسیار جای ها چشمه های آتش، مانند چشمه های آب بیرون آیند؛ زیراکه آن چه را که اورمزد با آب آفرید، با آتش پایان داده شود؛ زیرا آب طبعی دارد که روشن کننده و رویاننده است [اما] آتش سوزنده و بازدارندۀ تخم است. (1)

برای پاک شدن زمین از تمامی موجودات اهریمن آفریده و آماده شدن جهان هستی برای انقلاب نهایی به وسیلۀ منجی موعود به گاه رستاخیز و ظهور سوشیانس، آتش سوزی های مهیبی زمین را فرا می گیرد؛ چنان که بسیاری چشمه های آتش همانند چشمه های آب از زمین می جوشد. همچنین بنابر متنی که گذشت، از نشانه های رستاخیز، وقوع انقلاب های کیهانی و سماوی ازجمله تغییر مسیر خورشید، ماه و ستارگان است که در دیگر متون پهلوی نیز به صورت های مختلف بدان اشاره شده است. برای مثال، در زند وهومن یسن آمده، به هنگام ظهور هریک از منجیان زرتشتی، خورشید به ترتیب، به گاه هوشیدر ده شبانه روز، به گاه هوشیدرماه بیست شبانه روز و به گاه سوشیانس یعنی آخرین موعود، سی شبانه روز در آسمان می ایستد. جاماسب نامه توقف خورشید در آسمان را از معجزات هوشیدر دانسته که با وقوع آن، مردمان جهان به دین

ص:90

حق می گروند:

جماعتی از او (هوشیدر) معجزه خواهند و او دعا کند و آفتاب ده روز در میان آسمان بایستد، سر به بالا کند، چون مردم جهان آن معجز ببینند در دین حق بی گمان شوند. پس خورشید برود و طراق عظیم آید، آن جا که آفتاب است و هرکس که دلش با خدای تعالی راست نباشد، زهرۀ او بترقد و جهان از گناه کاران صافی شوند. (1)

به روایتی دیگر که در دینکرد ذکر شده، هنگامی که اهریمن، زمانۀ خویش را رو به پایان می بیند، می کوشد تا خورشید را که برشمارندۀ روزها و سال هاست، از حرکت بازدارد تا مگر واپسین روز فرا نرسد. (2)

علاوه بر ایستادن خورشید در آسمان، در آخرالزمان تغییرات شگفتی در آسمان و جهان خاکی رخ می دهد که خود باعث بروز دگرگونی های اساسی در نظام طبیعت است. از آن جمله می توان به رنگ باختن خورشید و ماه، کوتاه شدن سال و ماه و روز، بروز زمین لرزه های شدید و باران های نابه هنگام اشاره نمود:

خورشید نشان سهم ناکی بنمایاند و ماه از رنگ بگردد و در جهان، سهم ناکی و تیرگی و تاریکی باشد. به آسمان نشان های گوناگون پیدا آید و زمین لرزه بسیار باشد و باد سخت تر آید و به جهان نیاز و تنگی و دشواری بیش تر پدیدار آید... . (3)

در آن هنگام بادهای سرد و گرم فراوان می وزند و نظم فصول سال به هم

ص:91

می خورد، ابرهای بی باران بر فراز آسمان ظاهر می شود و به جای آب، از ابرها جانوران زیان کار می بارد. (1)

و ابر کام کار و باد تندرو، به هنگام و زمان خویش باران نشایند کرد. ابر سهمگین همۀ آسمان را چون شب تار کند. باد گرم و باد سرد بیاید و بر و تخمه دانه ها را ببرد. باران نیز به هنگام خویش نبارد و بیش تر خرفستر (جانوران زیان کار) ببارد تا آب. و آب رودخانه ها و جوی باران بکاهد و آن را افزایش نباشد. (2)

در آن هنگام ستارگان گناه کار (سیارات هفت گانه) از بند رها می شوند و با رها شدن آن ها، آشوب و ویرانی افزایش می یابد و جهان را فرا می گیرد:

نشان های آسمان پدیدار آید، یعنی ستارگان گناه کار از بند رسته شوند. (3)

به هر حال، به هر سو می نگری، زمین و زمان دچار انواع بلاها، وبا، قحط و نیاز و به طور کلی حوادثی است که وقوع آن ها سبب ویرانی و تباهی زندگی زمینی انسان ها و موجودات است.

در آن زمانۀ پست، همۀ مردم نیز چون حاکمان شان فریفتار و ناراستند و دیو آز بر همگان چیره شده و آنان را به سختی و گناه کاری کشیده است. (4)

کسی حرمت نان و نمک نگه ندارد و مردم به یکدیگر مهر و محبت کم تر دارند:

و مردم را که در آن زمان زاید، زور و نیرو کم تر باشد و بدگمان تر و فریفتارتر

بس شوند که مهرِ روان [و دل بستگی به رستگاری روان] کم تر دارند و آزرم

[و حرمت] نان و نمک ندارند. پس چون مردم بتر و بداندیش و بدکیش

ص:92

اهلموغ (1) [باشند]، آن [مردم] را دوست خویش شمارند. (2)

در آن زمان، کشتن مرغی و انسانی نیک، برابر شود. کار نیک و کرفه (ثواب) از دست مردمان کم تر رود. خُردان به بزرگی و پادشاهی رسند و بزرگان به بندگی و بی نوایی. (3)

ای زرتشت سپیتمان! در آن زمان شگفت، مردمی که کستی بر میان

(کمر) دارند [به سبب] بدخواهی و فرمان روایی بد و داوری دروغ بسیار

که بر ایشان آمده است، زندگی ایشان را بایسته نیست [و] مرگ را به

آرزو خواهند. (4)

در آن دنیای وانفسا، دین و دین داری و روحانیان مذهبی که نگه دارندگان قوانین دینی محسوب می شوند و داعیه دار صیانت از آداب و رسوم و آیین های مذهبی هستند، آن چنان به فساد و تباهی کشانیده می شوند که دین داران و روحانیان در میان خلق، گناه کارترین مردم اند؛ به طوری که از پنج گناه، سه گناه را ایشان مرتکب می شوند. آنان بدون هیچ دغدغه ای از انجام وظایف دینی خویش سرباز می زنند و بیمی از دوزخ ندارند. در حق هم بدگویی می کنند و یکدیگر را به سخره می گیرند و به همین دلیل، مردم نیز به قول و فعلشان بی اعتمادند و گفتار و فتوای دروغ زنان و افسوس گران را به جای ایشان ارج می نهند. (5)

در آن هنگامه از هر هزار یا ده هزار تن، تنها یک نفر به دین گِرَود و آن یک نیز بدان عمل نکند. در نتیجه دین به طور کلی نزار و ناتوان شود و فساد، تباهی،

ص:93

روسپی گری، غلام بارگی، دروغ و مرگ همۀ جهان را فرا می گیرد. (1)

پس همه خواستۀ گیتی را در زیرِ زمین نهان کنند و در آن زمان، کار روسپی و جه مرزی (2) و غلام بارگی و هم خوابگی با زنان حایض در جهان بسی آشکارا [و نمایان و رایج] شوند و سیج (3) نهان و مرگ و وبا و نیاز در جهان بیش تر شود و تباهی و کام اهلموغِ دیوان و دروجان چیره تر شود [و غالب آید]. (4)

کدام پیامبر خواب های زیادی را دربارۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در کتاب هایش تعبیر کرده است؟

بیست و دومین کتاب از عهد عتیق (کتاب مقدس یهودیان) که مشتمل بر 24 کتاب است، متعلق به دانیال پیامبر است که چهارده فصل دارد. فصل های هفتم تا دوازدهم آن مربوط به رؤیاهایی است که دانیال از آن ها بهره می برده است. این رؤیاها در دوران سلطنت بَلشَصَر و داریوش مادی و کورش (پادشاه سرزمین پارس) در بابل اتفاق افتاده است.

این کتاب در سال های 162 تا 164 قبل از میلاد تألیف شده است؛ زمانی که آنتیو خوس اپیفانس، آزارگری می کرد. این کتاب از این روی تألیف شد تا ایمان و امید یهودیانی که تحت آزار بودند، تقویت کند.

انتظار روز بازپسین و خُرد شدن آزارگر و امید به پادشاهی مقدسان، در سراسر کتاب به چشم می خورد. پنج خواب در کتاب دانیال نبی که خودش خواب دیده است، نقل می شود. تعبیر سه خواب در همان جا پشت سر هر خواب نقل شده

ص:94

است که دو خواب را جبرئیل برایش تعبیر کرده است. در ضمن این خواب ها و تعبیرها اشاره هایی به حکومت آخرالزمان و حکومت مقدسان و مخصوصاً پسر انسان، به چشم می خورد؛ مثلاً در تعبیر خواب اول (خواب چهار جانور) آمده است: «لیک آنان که پادشاهی به ایشان خواهد رسید، مقدسان خدای تعالی هستند و تا ابد صاحب پادشاهی خواهند بود تا ابد الاباد». (1)

یا در تعبیر خواب دوم که توسط جبرئیل انجام شده آمده است: «ای پسر انسان! بدان که این رؤیا روز بازپسین را آشکار می سازد». (2)

آیا بهائیان به عنوان یک فرقۀ منشعب از شیعه، به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اعتقاد دارند؟

بهائیت فرقه ای است استعماری که توسط حسین علی نوری معروف به بهاء الله به وجود آمده است. نوری شاگرد علی محمد باب بود که به پیروی از اندیشه های شیخیه، خود را رکن چهارم یا انسان کامل می پنداشت. وی در آغاز مدعی بود که باب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است، ولی در نهایت ادعای الوهیت نمود و اعلام کرد که بعداً کسی را به عنوان «من یظهره الله» خواهد فرستاد. بعد از اعلام علی محمد، حسین علی نوری مدعی شد که او همان کسی است که علی محمد باب وعدۀ آمدن او را داده است. بعد از آن با ادعای نسخ دین اسلام، نغمۀ ایجاد دین تازه سرداد و به دین سازی روی آورد. (3)

برخی از عقاید بهائیان که امروزه در حیفا، یکی از شهرهای فلسطین اشغالی، مستقر هستند، از قرار زیر است:

ص:95

1. اعتقاد به الوهیت و نبوت علی محمد باب و حسین علی نوری: یکی از سخیف ترین و غیرمعقول ترین اعتقادات بهائیت و بابیت اعتقاد به اله بودن باب و حسین علی نوری است. علی محمد باب ادعا کرده است که رفیع ترین مراتب حقیقت یعنی الوهیت در او حلول کرده، آن هم حلولی مادی و جسمانی. (1) این اعتقاد بهائیان با مبانی تمام ادیان آسمانی در تضاد است؛ زیرا در ادیان آسمانی الوهیت مختص حضرت حق، پروردگار و خالق جهان و جهانیان است و در این مقام هیچ کس و هیچ چیز با او شریک نیست.

2. اعتقاد به قائم موعود بودن علی محمد باب و میرزا حسین علی: بهائیان می گویند: علی محمد و میرزا حسین علی موعود دین اسلام هستند و جمیع انبیا علیهم السلام به ظهور آنان بشارت داده اند و علامات آن در کتاب های آسمانی ثبت است، ولی به نظر ما شیعیان آن چه در دین اسلام وعده داده شده است، یکی قیامت کبراست و دیگری ظهور بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است که در قرن سوم هجری در سامرا متولد شد و نام مادرش نرجس است.

3. اعتقاد به نسخ دین اسلام: بهائیان می گویند: مقام قائم موعود به حکم برخی آیات قرآن کریم، مقام اصالت و نبوت و شارعیت است نه تابعیت. (2) و نیز می گویند: قائم در هنگام ظهورش، به نسخ دین اسلام حکم می کند و به تشریع شریعت جدیدی غیر از اسلام می پردازد. (3) اما شعیه می گوید: قائم موعود، تابع قرآن مجید و شریعت خاتم الانبیاء محمد صلی الله علیه و آله و سلم و مجدد و محیی همان دین اسلام است و صاحب کتاب جدید و آورندۀ شریعت جدیدی نیست و مقام او مقام

ص:96

خلافت و وصایت و امامت است، نه اصالت و نبوت. (1)

خلاصه آن که بهائیان اولاً مدعی الوهیت باب و بهاء و منکر خاتمیت نبیّ مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم هستند و ثانیاً نه تنها منکر وجود نازنین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند، بلکه دشمن او نیز به شمار می روند. مطلب زیر به نقل از سایت بازتاب گویای این ادعاست:

بهائیان به عنوان دشمن ترین دشمنان حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف با هرچه که ذره ای یاد آن امام غایب از نظر را زنده سازد، به شدت مخالفت می ورزند و می کوشند همۀ کانون های مهدوی را با خشونت هرچه تمام تر، نابود سازند. اکنون پس از گذشت چندین سال از تلاش های بی وقفه و سازمان یافتۀ آن ها در ایران که پایگاه اصلی و مهم شیعه به شمار می رود، اسناد متعددی وجود دارد که عمق خصومت آن ها از یک سو و وحشتشان از گسترش روزافزون فرهنگ انتظار را نشان می دهد.

آیا جنبش های نو پدید دینی، منجی گرا هستند؟

ابتدا باید بگوییم پدیدۀ «ادیان جدید» که جامعه شناسان از آن به «جنبش های نوپدید دینی» تعبیر می کنند، اصطلاحی است که ابتدا جامعه شناسان ژاپنی به حرکت های دینی بعد از جنگ جهانی در ژاپن اطلاق کردند و سپس، همین واژه به انگلیسی ترجمه شد و به معنای «فرقه یا جنبش بدعت آمیز دینی» به کار رفت. جامعه شناسان ترجیح می دهند از اصطلاح «جنبش های نوپدید دینی»

(new religious movement) استفاده کنند تا ادیان جدید.

اگرچه در تعریف صفت جدید در ادیان جدید اختلاف است، ولی در مجموع ادیان جدید به مجموعۀ نهضت ها و حرکت های فکری گفته می شود که اندکی پس از جنگ جهانی دوم هم زمان در امریکا و ژاپن شروع شد و به مرور به اروپا و

ص:97

تعدادی کشورهای شرقی نیز سرایت کرد. جنبش های نو پدید دینی و دین های عصر جدید، دو نوع هستند:

الف) جنبش ها یا کیش های جدید دینی که به گونه ای ریشه در یکی از ادیان آسمانی مانند یهودیت، مسیحیت، اسلام، و ادیان شرقی، مانند هندوئیسم، بودیسم، شینتو و... دارند. این سنخ به لحاظ ساختاری نیز مانند ادیان سرچشمه تا حدودی نهادینه و دارای چهارچوب الهیاتی و سازمانی است.

ب) گروه هایی که نهادینه نیستند و نمی توان آن ها را برآمده از ادیان سنتی یا تفسیری نوین از آن ها دانست و بیش تر مجموعه ای از عقاید و باورهای رازورانه باطنی و عرفانی هستند؛ عرفان روان شناختی، تأکید بر «خود» انسان، خردگرایی و مساوات طلبی، فروکاستن خدا به موجودی در درون انسان، تأکید بر استعدادهای درونی انسان و اموری از این دست، از شاخصه های اصلی این سنخ است.

عوامل متعددی در به وجود آوردن این جنبش ها یا ادیان جدید نقش داشته اند، که برخی از آن ها مانند فردگرایی، معنویت گرایی، تعارض فلسفه و دین یا عقل و ایمان در برخی از ادیان و... ربطی به موضوع ما ندارند، ولی یکی از دلایل به وجود آمدن این فرقه ها، انتظار منجی است که اتفاقاً دلیل مهمی است. در میان جامعه شناسان و انسان شناسان دین، معروف است که دوران تحولات سریع اجتماعی در بسیاری از جوامع با جنبش های موعودگرا آغاز شده است. این جنبش ها به گفتۀ همین جامعه شناسان، در اروپای پیش از انقلاب صنعتی و در کشورهای مستعمره، متأثر از دو عامل حاکمیت استعمار و تحولات فنی و فرقه ها یا جنبش های نوپدید دینی، اغلب با نوعی موعودگرایی سنتی در جوامع رو به رشد همراه بوده اند. بروز و ظهور گروه های هزاره گرا در مسیحیت، خصوصاً در میان پروتستان ها، شاهد این مدعاست. در اینجا به همین مقدار بسنده کرده و

ص:98

علاقمندان به آشنایی بیش تر با این مباحث را به منابع زیر ارجاع می دهیم:

مجلۀ اخبار ادیان، شماره 7 و 8؛ مجلۀ هفت آسمان، شماره 7 و 19؛ مجموعه آثار، شهید مطهری، ج1؛ فلسفۀ دین، تألیف محمدتقی جعفری؛ انتظارات بشر از دین، تألیف عبدالحسین خسرو پناه.

ص:99

نداشته و فرق تشیع با اختلاف در سطح فهم برداشت خود همگی معتقد به این آموزه هستند.

زیدیه دربارۀ مهدویت چه نظری دارند؟

زیدیان که امروزه بیش تر در کشور یمن زندگی می کنند، معتقد به امامت زید بن علی بن الحسین علیه السلام هستند و خود را پیرو ایشان می دانند. اصل امامت در این فرقه بسیار مهم است، به طوری که شاید بتوان برداشت مخصوص آنان از این آموزه را نقطۀ آغاز اختلافشان با دیگر فرقه های شیعی دانست. آنان در مورد امامت برخلاف دو فرقۀ مهم دیگر، یعنی اسماعیلیه و امامیه که این مقام را فقط شایستۀ اولاد حسین علیه السلام می دانند، معتقدند: هر فاطمیِ دارای فضیلت، خواه از نسل حسن علیه السلام یا حسین علیه السلام باشد و به سیف قیام نماید، امام است و تبعیت از او لازم.

مهدویت از آغاز شکل گیری زیدیه در بین پیروان آن وجود داشته و آنان معتقدند: سرانجام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف _ یکی از فرزندان فاطمه علیها السلام یا فردی از اهل بیت علیهم السلام _ ظهور می کند و بر پهنۀ گیتی حاکم خواهد شد و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، آن چنان که پر از ظلم و بیداد شده است. او، قائم آل محمد است و به مؤمنان و مستضعفانْ عزت، و به کافران و ستمگرانْ ذلت خواهد بخشید. (1)

ایشان همانند اهل سنت می گویند: مهدی منتظر در آینده _ که در روایات به آخرالزمان توصیف شده است _ ظهور خواهد کرد. مهدی متولد نشده و بنابراین در غیبت نیست. از نظر زیدیه، همچنان که پیامبر بشارت داده است، از ذریۀ او مهدی ظهور خواهد کرد؛ اما نام او و زمان ظهور او عیناً معلوم نیست. (2)

ص:100

زیدیان در مورد انتظار، بنابر روایتی قائل اند که انتظار ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از

همان فضیلت و اجر مجاهد فی سبیل الله در صحنۀ پیکار برخوردار است. امام هادی، یحیی بن حسین بن قاسم بن ابراهیم (245 - 298ه-) در باب انتظار مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می گوید:

من حبس نفسه لداعینا اهل البیت او کان منتظراً لقائمنا کان کالمتشحط بین سیفه وترسه فی سبیل الله بدمه؛ (1)

هرکس خویشتن را برای داعی ما اهل بیت وقف کند، یا در انتظار قائم ما بماند، همانند کسی است که در حال قتال در راه خدا به خون خویش غلطیده باشد.

اسماعیلیان چه کسانی هستند و در مورد مهدویت چه نظری دارند؟

اسماعیلیان یکی از فرقه های مهم شیعی هستند که تاریخ پر فراز و نشیبشان به اواسط قرن دوم و پس از وفات امام صادق علیه السلام می رسد. اینان اگرچه مانند شیعیان دوازده امامی در امر امامت و مصادیق آن تا امام ششم، یعنی جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام اشتراک عقیده دارند و امامت را نیز به نص می دانند، (2) ولی

دربارۀ سلسلۀ امامت بعد از امام صادق علیه السلام با پیروان آن امام یعنی شیعیان

امامیه اختلاف نظر دارند و امامت را در اسماعیل فرزند بزرگ تر امام صادق علیه السلام

و نسل او جست وجو می نمایند. این فرقه خود به انشعاباتی مانند: خالصه، مبارکیه، قرامطه، فاطمیان، مستعلویه، نزاریه و... تقسیم شده اند که در اعتقادات با هم اختلافاتی دارند.

مهدویت در میان اسماعیلیان از موضوعات پرابهام است که در عین حال

ص:101

بیش ترین دگرگونی را در طول تاریخ داشته است. برای مثال پیروان فرقۀ خالصه که به نوعی بانیان فرقۀ اسماعیلیه هستند و به همین دلیل اسماعیلیۀ نخستین نام بردار شده اند، به مهدویت اسماعیل، غیبت او و سرانجام ظهورش معتقدند و می گویند: او ظاهر خواهد گشت و بر همۀ جهان سیطره خواهد یافت. اکثریت مبارکیه و در ادامۀ آنان قرامطه نیز معتقدند: محمد فرزند اسماعیل و نوادۀ امام صادق علیه السلام، امام و مهدی قائم است؛ او نمرده و در سرزمین روم پنهان و غایب است و سرانجام، ظهور خواهد کرد. (1)

به رغم گوناگونی و رنگارنگی موعودباوری در میان اسماعیلیان، می توان به مشترکاتی در بین فرقه های اسماعیلی در این زمینه اشاره نمود: رسالت مهدی موعود اجتماعی است و او رستگاری و عدالت را برای همۀ بشر به ارمغان می آورد. از دیگر کارکردهای این موعود، نسخ شریعت، برقراری کامل عدالت، اظهار اسرار و حقایق باطنی است که همگی از درانداختن طرحی نو حکایت دارد.

اهل تسنن دربارۀ مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چه دیدگاهی دارند و مهدویت در بین آنان از چه جایگاهی برخوردار است؟

با مراجعه به منابع روایی اهل سنت می توان دریافت که به باور اهل سنت عقیده به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، عقیده ای حق و صحیح است که از پشتوانۀ انبوهی از روایات برخوردار است و حتی تعداد قابل توجهی از آن ها بر اساس مبانی اهل تسنن غیرقابل رد می باشد. هرچند در این میان، تعداد اندکی از نویسندگان اهل تسنن هم یافت می شوند که با دیدۀ انکار یا تردید به عقیدۀ مهدویت نگریسته اند، اما چنین کسانی انگشت شمارند که مهم ترین نام در این میان، ابن خلدون، تاریخ نویس و جامعه شناس سرشناس می باشد. همچنین می توان به

ص:102

احمد امین مصری یا محمد فرید وجدی یا سعد محمدحسن اشاره داشت. همین امر [= فراوانی روایات مباحث مربوط به مهدویت؛] بسیاری از علمای اهل تسنن را بر آن داشته تا در این زمینه احادیثی را به صورت مستقل در کتب حدیثی خود ذکر کنند [مثل ابن ابی شیبه در کتاب المصنف؛ ابن ماجه در کتاب السنن؛ ابوداود در کتاب السنن؛ ترمذی در کتاب الجامع؛ و... که سه کتاب اخیر، از مجموع شش کتاب معتبر اهل سنت می باشند] یا حتی با نگاشتن کتابی مستقل به تبیین یا دفاع از این عقیده برخیزند. مانند ابن ابی خثیمه (م279) یا دیگر نویسندگان اهل تسنن در قرن های بعد که حتی در میان آن ها افراد متعصبی مثل ابن قیم (م751) و ابن کثیر (م774) به چشم می خورد و یکی از آخرین آن ها هم، کتاب المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث الآثار الصحیحة اثر نویسندۀ وهابی معاصر، عبدالعظیم بستوی می باشد که در مطالب فوق از کتاب وی بهره گرفته شد.

مهدی در نظر اهل تسنن چه ویژگی هایی دارد و مهدی از نسل کیست؟

هرچند در این باره روایات متعددی در کتب اهل تسنن می توان یافت، ولی در این جا به آن چه در کتاب المهدی المنتظر بستوی آمده، بسنده می شود؛ زیرا همچنان که گذشت، نویسندۀ این کتاب از وهابی های معاصر می باشد که با سخت گیری ها و بهانه تراشی های مخصوص وهابیت به احادیث مهدوی نگاه نموده و تعدادی از آن ها را به عنوان احادیث معتبر معرفی کرده است. براساس این احادیث معتبر، «مهدی از اهل بیت پیامبر» و «از نسل ایشان» و مشخصاً «از نسل حضرت زهرا علیها السلام» و «نام ایشان هم نام پیامبر» می باشد و در «آخرالزمان قیام می کند و زمین به برکت ایشان آباد و پر از نعمت می شود» و «همچنان که زمین پر از ستم شده، آن را از عدالت آکنده می سازد» و اصولاً رسالت حضرت، اقامۀ عدالت در جهان است، به گونه ای که «حتی اگر یک روز از دنیا مانده باشد، خداوند آن روز را

ص:103

آن قدر طولانی خواهد ساخت تا قیام حضرت به پا شود» و «در خراسان (ایران) قیامی رخ می دهد که به قیام حضرت متصل می شود». همچنین براساس برخی گزارش های معتبر اهل سنت «یکی از علایم قیام حضرت، شهید شدن شخصی معروف به نفس زکیه می باشد» و نیز از برخی دیگر از گزارش های معتبرشان استفاده می شود که قیام حضرت، ارتباط خاصی با کوفه دارد.

اهل تسنن دربارۀ نزول حضرت عیسی چه نظری دارند؟ آیا این که برخی از آنان مهدی را همان عیسی می دانند، صحیح است؟

دو دسته روایت در کتب حدیثی اهل سنت می توان یافت. یک دسته تصریح دارد که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همان عیسی بن مریم علیهما السلام است و دستۀ دیگر صراحت دارد که عیسی بن مریم علیهما السلام از آسمان فرود آمده به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اقتدا می کند؛ ولی از یک سو روایات دستۀ اول علاوه بر اندک بودن، از هیچ سند معتبری برخوردار نیست؛ گذشته از آن که ظاهراً هیچ یک از آن ها از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل نشده اند!! برخلاف روایات دستۀ دوم که علاوه بر فراوانی، در میانشان روایاتی که بر مبنای اهل تسنن هم از صحت سند برخوردار باشند، یافت می شود و اکثریت آن ها هم از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده اند. از سوی دیگر، روایات معتبر و متعدد دیگری در دست است که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معرفی می کند و این هم دلیل دیگری بر بطلان و ساختگی بودن دستۀ اول روایات اهل تسنن است. همین مطلب، برخی از نویسندگان اهل تسنن را هم واداشته تا روایات دستۀ اول را منکر شده به حرف عده ای بسیار اندک که همین عقیده را دارند، هیچ اعتنایی نکنند. در هر حال، بر اساس روایات معتبر اهل تسنن، عیسی بن مریم علیهما السلام از آسمان فرود خواهد آمد و به امام جماعت مسلمانان (که همان مهدی منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود) اقتدا خواهد نمود. حتی بر اساس روایات متعدد دیگری، آن حضرت در جنگ های معاصر

ص:104

ظهور نیز مشارکت خواهد داشت و در کشتار دجال و یاران او که منجر به زمینه سازی حکومت حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریف می شود، نقش اساسی و کلیدی نشان خواهد داد.

آیا در مذاهب دیگر نامی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برده شده است؟

در همۀ مذاهب اسلامی، عقیده به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود دارد و روایاتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ذکر شده، در کتاب های معتبر سایر مذاهب اسلامی نیز آمده است. تنها اختلاف اساسی شیعه با سایر مسلمانان، تعیین مصداق آن است. شیعه معتقد است که حجت خدا و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که دوازدهمین امام بعد از امام حسن عسکری علیه السلام است، ولی آنان چنین عقیده ای ندارند و تنها به مصلحی معتقدند که از خاندان پیامبر است و در آخرالزمان ظهور می کند و دنیا را پر از عدالت می کند و نیز ما معتقدیم که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف متولد شده و هم اکنون زنده است و زندگی می کند، اما بیش تر اهل سنت معتقدند که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بعداً متولد خواهد شد. (1)

به علاوه، نام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در همۀ ادیان آسمانی قبل از اسلام، مانند یهود، مسیحیت و زرتشت، هم آمده است. البته آن ها از او به منجی و نجات دهندۀ جهان تعبیر کرده اند.

ص:105

بعد از آن که مسلمانی به هم رسد در آخرالزمان، و اسلام در میان مسلمانان از ظلم ظالمان و فسق عالمان و تعدی حاکمان و ریای زاهدان و بی دیانتی امینان و حسد حاسدان برطرف شود، بجز نام از آن چیزی نماند و دنیا مملو از ظلم و ستم شود و پادشاهان، ظالم و بی رحم شوند و رعیت بی انصاف گردند و در خرابی یکدیگر کوشند و عالم را کفر و ضلالت و فساد [فرا] بگیرد، دست حق درآید و جانشین آخر، ظهور کند. (1)

ب) علایم ظهور در کتاب ریگ ودا چنین بیان شده است:

...هنگام ظهور وی، خورشید و ماه تاریک می شوند و زمین خواهد لرزید. (2)

ج) چنان که در کتب مقدس جین ها آمده، هنگامی که فساد و انحطاط و تباهی، جهان را فراگیرد، شخص کاملی که آن را تیر تنگر (نویددهنده) می گویند، ظهور خواهد کرد.

2. علایم ظهور در کتاب انجیل

الف) در انجیل متی دربارۀ ظهور آمده است:

... آفتاب تاریک گردد و ماه نور خود را ندهد و ستارگان از آسمان فرو ریزند و افلاک متزلزل گردند. (3)

ب) در انجیل لوقا آمده:

... و در آفتاب و ماه و ستارگان علامات خواهد بود و بر زمین تنگی و حیرت از برای امت ها روی خواهد داد... . (4)

در کتاب های یادشده نشانه های دیگری نیز وجود دارند که برای اطلاع از آن

ص:106

می توان به آن ها رجوع کرد.

وجه مشترک علایم ظهور را در ادیان الهی بیان کنید.

بعضی از علایم ظهور در میان برخی ادیان مشترک است. علایم زیر در عهد جدید، با روایات اسلامی هم گون اند:

1. نزول حضرت عیسی علیه السلام؛ حضرت عیسی علیه السلام هنگام ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از آسمان فرود می آید و در قدس پس از اعلام بیعت با حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، پشت سر حضرت نماز می گذارد؛

2. صیحۀ آسمانی؛ از مجموع روایات استفاده می شود که «صیحه» از نشانه های حتمی ظهور است که از آسمان شنیده می شود، به گونه ای که همۀ مردم زمین از شرق و غرب آن را می شنوند.

ص:107

ص:108

وظایف امام چیست؟ و چه نیازی به امام است؟

امام همان مسئولیت های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دارد که عبارت اند از:

1. تفسیر قرآن و شرح اهداف و کشف اسرار آن؛

2. بیان احکام شرعی؛

3. پاسخ به شبهات؛

4. حفظ دین از تحریف، اختلاف و انحراف؛

5. زمام داری جامعۀ اسلامی.

با کمال تأسف این امور پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم محقق نشد:

اما تفسیر قرآن: مسلمانان پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در تفسیر آیات زیادی مانند: آیۀ وضو، قطع دست دزد، صفات خبریه، (1) عدل، جبر و اختیار، هدایت و ضلالت و... اختلاف نمودند.

اما بیان احکام: آیاتی که دربارۀ احکام فقهی اند و به آیات الاحکام معروف اند، فقط سیصد آیه هستند و روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در احکام تنها 500 حدیث است. روی آوردن اهل سنت به قیاس، استحسان (2) و... دلیل خوبی بر عدم فراگیری کتاب و سنت در مورد احکام و به ویژه مسائل مستحدثه (3) است.

علاوه بر این، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تنها 10 سال فرصت بیان احکام شرعی را داشت

که این دوران همراه با مشکلات عمدۀ سیاسی، اجتماعی _ همانند هفده

ص:109

غزوه (1) که گاه تا یک ماه طول می کشید و پنجاه و پنج سریه _ و مشکلات داخلی با منافقان، مشرکان و یهودیان بود.

اما پاسخ به شبهات: یهود، زنادقه (2) و... شبهات بسیاری را در دین داخل کردند که نیاز به پاسخ گویی داشت.

اما حفظ اسلام از انحراف و اختلاف: روایات ساختگی از اسرائیلیات (3) یهود، اساطیر نصاری و خرافات مجوس، سبب تحریف سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گردید. بخاری از ششصد هزار حدیث، تنها چهارصدهزار حدیث را صحیح می شمرد؛ یعنی از 150 حدیث تنها یک حدیث را صحیح می داند _ و با حذف احادیث تکراری، 2761حدیث در صحیح بخاری باقی می ماند. (4) صحیح مسلم و سنن ابوداود و... نیز تقریباً همین گونه است. (5)

از بیان بالا به روشنی معلوم می گردد که برای حفظ دین و شریعت نیاز به امامی معصوم و منصوب از طرف خدا داریم تا انحرافات را از ساحت دین بزداید و دین محمدی را به مردم بشناساند و آن را اجرا نماید. (6)

ابعاد شخصیت امام چه می باشند؟

برخی از ابعاد شخصیتی امام عبارت اند از:

1. شخصیت حقیقی: شناخت شخص امام به نام و نسب است. در این گونه

ص:110

شناخت، سعی می شود نام، مشخصات ظاهری و خانوادگی هر فرد شناخته شود. به این گونه شناخت، شناخت شناسنامه ای می گویند که ابتدایی ترین نوع شناخت است.

2. شخصیت حقوقی: شناخت امام به عنوان امام و جانشین پیامبر، همراه با ویژگی های امام است. در این نوع شناخت، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان امام و آخرین جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که اطاعتش بر همه واجب است، شناخته می شود.

سلیم بن قیس از حضرت علی علیه السلام پرسید کم تر چیزی که آدمی به آن گمراه می شود چیست؟ حضرت فرمود:

کسی را که خدا اطاعت، ولایت و محبت او را واجب کرده و حجت خود در زمین قرار داده نشناسد. (1)

3. شخصیت سیاسی - اجتماعی: شناخت امام به عنوان رهبر جامعۀ جهانی عدالت محور می باشد. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مهم ترین فرد برای برآوردن انتظارات بشر

از زندگی است و می تواند بشریت را از بحران های اجتماعی، ظلم بین المللی

و انواع تنگناهایی که درگیر آن است نجات دهد و عدالت را در سراسر جهان حاکم گرداند.

4. شخصیت معنوی: شناخت جایگاه امام در هدایت بشریت است. امام یک فیلسوف و دانشمند نیست؛ او آمده است تا انسان ها را به سعادت حقیقی راهنمایی کند. آنان را با خدا، پیامبران، دین، اخلاق و آخرت آشنا کند و به زندگی الهی سوق دهد و از بحران هویت نجات دهد.

5. شخصیت تکوینی: شناخت جایگاه امام در آفرینش می باشد. طبق روایات، جهان و آن چه در آن است به واسطۀ وجود امام آفریده و پابرجاست. در روایتی

ص:111

می خوانیم: اگر حجت نبود زمین اهلش را فرو می برد. (1) وجود امام سبب رسیدن فیض وجود به موجودات دیگر و بقای آنان می باشد.

ص:112

یا مراجعه، همه چیز روشن شود.

اما دلیل این که چرا معرفت حق امام موجب چشیدن طعم شیرین ایمان است، در ادامۀ همین حدیث آمده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

زیرا خداوند، امام را عَلَم هدایت مردم قرار داده و به آن چه در نزد خداوند است جز از طریق امام نمی توان رسید و خداوند نیز جز به شناخت امام عملی را از بندگان نمی پذیرد. (1)

با توجه به عبارت های این حدیث و مانند آن، معلوم می شود که امام واسطۀ بین خدا و بندگان است. کسی که می خواهد با خداوند ارتباط داشته باشد و اعمالش پذیرفته شود و نعمت های الهی شامل حال او گردد، باید به امام تمسک جوید و اگر کسی امامت و ولایت را رها کند، گمراه شده و به بی راهه رفته است. بنابراین هرگز به هدف نمی رسد و ایمان او تنها لقلقۀ زبان خواهد بود و چیزی که محتوا و حقیقت ندارد، هرگز طعم و شیرینی ای نخواهد داشت! بنابراین راه رسیدن به حقیقتِ ایمان، اعتقاد به امامت است و این اعتقاد چنان که قبلاً گفتیم از راه شناخت حاصل می شود. پس شناخت امام باعث فهمیدن و چشیدن شیرینی ایمان است؛ یعنی راه رسیدن به حقیقتِ ایمان است. به همین دلیل است که امام می فرماید: اگر کسی امام را بشناسد، شیرینی ایمان را می چشد.

البته تقوا نیز شرط ایمان است، اما تقوا در مقام عمل، شرط است و شناختْ در مقام عقیده. لذا این دو منافاتی با هم ندارند و قابل جمع است. کسی که در مقام عقیده، امام را می شناسد و در مقام عمل، اهل تقوا و پاکی است، شیرینی ایمان را می چشد، اما اگر تقوا پیشه نکند و تنها مدعی اعتقاد و عشق و دوستی اهل بیت باشد، هرگز به چنین لذتی دست نمی یابد.

ص:113

ص:114

مراجعه به علما و کتاب های روایی است و هرگاه آن حضرت را شناختیم، به آن حضرت علاقه مند می شویم و این علاقه موجب انس گرفتن با آن حضرت می گردد.

با توجه به این که ما انسان ها محدود هستیم، چگونه می توانیم امام زمان را بشناسیم و از وجود او بهره ببریم؟

ابتدا ذکر دو نکته لازم است:

1. شناختن و کسب معرفت امام علیه السلام قطعاً ممکن است؛ زیرا اگر ممکن نبود، دین اسلام ما را به آن امر نمی کرد؛

2. انسان ها به حسب مراتب مختلف، مقام امام را می شناسند و هرچه مقام انسان ها بالاتر رود، آگاهی شان نسبت به امام بیش تر است.

بنابراین شناخت امام علیه السلام ممکن است و در طول تاریخ انسان هایی آن را تحصیل کرده اند؛ مانند سلمان، ابوذر، مالک اشتر، محمد بن ابی بکر و... که امام علی علیه السلام را خوب شناختند و از وجود آن حضرت بهره گرفتند.

یاران امام حسین علیه السلام (شهدای کربلا)، امام خودشان را بسیار خوب شناختند و با پیوند با او، وجود کوچک خود را وسعت بخشیدند.

نشانۀ شناخت، اطاعت و تسلیم است؛ اگر کسی در برابر امامش کاملاً تسلیم باشد، نشان آن است که امامش را خوب شناخته، و اگر کسی از امامان اطاعت نکند، نشان آن است که معرفتش عمیق و کامل نیست.

از این نکته نیز نباید غفلت کرد که از آن جا که سعۀ وجودی امام از سعۀ وجودی انسان عادی بیش تر است، شناخت امام با تمام ابعاد و شئونش برای انسان های عادی میسور نیست، اما شناخت بعضی از ابعاد وجودی امام در حد ظرفیت امکان پذیر است.

ص:115

ص:116

عدد معرفی کرده است؛ آن جا که می فرماید:

«وَلَقَدْ أَخَذَ اللهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمْ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا»؛ (1)

خداوند از بنی اسرائیل پیمان گرفت و از آنان دوازده مراقب برانگیخت.

گروهی که طبق گزینش حضرت موسی علیه السلام قرار شد به کوه بروند، در قرآن با عدد معرفی شده اند:

«وَاخْتَارَ مُوسَی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقَاتِنَا»؛ (2)

موسی از قوم خود، برای میقات ما هفتاد نفر را برگزید.

3. معرفی با صفت:

از دیگر راه های شناسایی شخصیت های الهی، معرفی با صفت است؛ چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در انجیل و تورات، علاوه بر معرفی با نام، با صفات نیز معرفی شده است و قرآن بر این مطلب گواهی می دهد:

«الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنْ الْمُنکَرِ...»؛ (3)

کسانی که از رسول و نبی درس ناخوانده ای پیروی می کنند که نام و خصوصیات او را در تورات و انجیل نوشته می یابند که آنان را به نیکی دعوت کرده و از بدی ها باز می دارد، پاکی ها را برای آنان حلال و ناپاکی ها را تحریم می نماید و بارهای گران و زنجیرهایی را که بر آنان بود، برمی دارد.

در این آیه، حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم با صفات ده گانه معرفی شده است. از سیاق آیه استفاده می شود که حضرت در این دو کتاب (تورات و انجیل)، با همه یا اکثر

ص:117

این صفات معرفی گردیده است و مفاد جملۀ «مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَالْإِنجِیلِ» این است که صفات و خصوصیات او در تورات و انجیل آمده است.

خداوند متعال در قرآن، کسانی که باید مسلمان ها از آنان اطاعت کنند، با صفات «اولی الامر» معرفی کرده است؛ آن جا که می فرماید:

«أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»؛ (1)

از خداوند و رسول و صاحبان فرمان اطاعت کنید.

مردی از بنی اسرائیل، پس از موسی علیه السلام به پیامبری برانگیخته شد. مردم به او گفتند: فرمان روایی را برای ما معیّن کن تا زیر لوای او در راه خدا جهاد کنیم. خداوند به درخواست آنان پاسخ مثبت داد و این فرمان روا را پس از معرفی با اسم، با صفت نیز معرفی کرد تا هر نوع تشابهی که ممکن است در اسم رخ دهد، از بین برود و از طریق پیامبر خود به آنان خبر داد که خدا «طالوت» را به فرمان روایی بر شما نصب کرده است:

«إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمْ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِکَةُ...»؛ (2)

نشانۀ فرمان روایی او این است که صندوقی به سوی شما می آید که در آن آرامشی از جانب پروردگار است و باقی مانده ای از آن چه خاندان موسی و هارون به جای گذارده اند، فرشتگان آن را حمل می کنند و در این کار برای شما نشانه ای است، اگر ایمان آورده باشید.

هدف از نقل این آیات، آن است که بدانیم معرفی با صفات، یکی از راه های صحیح شناسایی است، لیکن گاهی معرفی با صفات، با ذکر نام نیز همراه است

ص:118

(آیۀ طالوت) و زمانی تنها به ذکر صفات اکتفا می شود:

«فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِم»؛ (1)

به زودی خداوند گروهی را می آورد که آنان را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند، در برابر مؤمنان، فروتن و متواضع اند و در برابر کافران، سرافراز، در راه خدا جهاد می کنند و از ملامت ملامت گران نمی ترسند.

نتیجه این که اگرچه نام حضرت علی علیه السلام و بقیۀ ائمه علیهم السلام و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرآن نیست، اما صفات و خصوصیات آنان در قرآن وارد شده است.

اصولاً قرآن در معرفی افراد، مصالح عالی را در نظر می گیرد. گاهی مصالح ایجاب می کند که افراد را با نام معرفی کند و زمانی با صفات؛ (2) چنان که دربارۀ حضرت علی علیه السلام و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و سایر ائمه علیهم السلام چنین شیوه ای وجود دارد.

ما برای رعایت اختصار فقط به توضیحی دربارۀ آیۀ 59 سورۀ نساء که قبلاً ذکر کرده ایم، بسنده می کنیم:

این آیه به صراحت، به اطاعت از اولی الامر دستور می دهد و اطاعت از آن ها را مقرون به اطاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نموده است که از همین اقتران و عدم تکرار کلمۀ «اطیعوا» نسبت به اولی الامر معلوم می شود که اطاعت از اولی الامر، مثل اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به طور مطلق واجب است. از این لحاظ و از جهت اطلاق امر به اطاعت از آن، معلوم می شود که مراد از این اولی الامر، امامان معصوم علیهم السلام می باشد.

در روایات نیز وارد شده است که هنگام نزول این آیۀ کریمه، جابر به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد:

ص:119

قد عرفنا الله ورسوله فمن اولواالامر الذین قرن الله طاعتهم بطاعتک؛

خدا و پیامبر او را شناختیم، پس اولوالامری که خدا، اطاعتش را به اطاعت تو قرین کرده است، چه کسانی اند؟

حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در پاسخ فرمود:

هم خلفائی وائمة المسلمین بعدی اوّلهم علی بن ابی طالب ثم الحسن ثم الحسین وثم علی بن الحسین ثم محمد بن علی المعروف فی التوراة بالباقر وستدرکه یا جابر فاذا لقیته فأقرأه عنی السلام؛ (1)

ایشان جانشینان من و امامان مسلمین بعد از من هستند، اول ایشان علی بن ابی طالب و پس از او حسن و پس از او حسین و پس از او علی بن الحسین و سپس محمد بن علی است که در تورات به باقر معروف است و به زودی او را درک خواهی کرد، پس وقتی او را ملاقات کردی، سلام مرا به او برسان.

پس از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نام سایر ائمه از امام جعفر صادق علیه السلام تا حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را برای جابر بیان فرمود و سپس از غیبت و مطالب دیگر مربوط به حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف به جابر خبر داد.

دربارۀ دلایل ادامۀ ولایت پس از ختم نبوت نیز باید گفت: جواب این قسمت به طور خلاصه این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زمان خود، رهبری امت اسلام و وظیفۀ حفظ و بیان و اجرای احکام و معارف دین را برعهده دارد. پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، امت اسلامی به یک رهبر الهی نیاز دارد که رهبری و سرپرستی امت را برعهده گیرد، احکام و معارف دین را حفظ و بیان کند، برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام را اجرا نماید، از حوزۀ اسلام و مسلمین دفاع کند و عدل را برقرار سازد.

این سمت را امامت می گویند و به فردی که به دستور خدا و به وسیلۀ

ص:120

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای این سمت معرفی می شود، امام می گوییم.

چه برهان های عقلی بر وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می توان اقامه کرد؟

دانشمندان اسلامی ادلۀ عقلی متعددی بر وجود امام معصوم علیه السلام در تمام زمان ها اقامه کرده اند. برهان های فلسفی (امکان اشرف، عنایت، هدف مندی و...)، ادلۀ کلامی (لطف، فطرت، دلیل استقراء و...)، دلیل های عرفانی (مظهر جامع، واسطۀ فیض، عدم تبعیض در فیض و...)، دلیل های جامعه شناختی (اجتماعی بودن انسان)، ادلۀ ریاضی (حساب احتمالات) و... . به این ادله به طور اختصار اشاره می شود. (1)

قبل از بیان ادلۀ عقلی، تذکر این نکته لازم است که دلیل های عقلی، وجود حجت در همۀ زمان ها را اثبات می کند، اما تطبیق آن بر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف براساس روایات می باشد.

چند دلیل کلامی بر وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، بیان کنید؟

برهان لطف: خداوند حکیم است؛ از این رو در آفرینش جهان و انسان هدفی دارد؛ هدف او از خلقت انسان، رسیدن به کمال و قرب الهی است. بی تردید تأمین این هدف در گرو وجود راهنمایان (پیامبران و امامان علیهم السلام) است. بنابراین اگر امامی نفرستد تا انسان ها را به تکالیف خود و به کمال رهنمون سازند، خلقت

ص:121

و تکالیف الهی بیهوده می شوند. (1) با این بیان معلوم شد که در هر زمان باید پیشوایی الهی و معصوم که تداوم بخش وظایف پیامبران است، وجود داشته باشد. این پیشوا در زمان ما بنابر روایات نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

برهان فطرت: در انسان بالوجدان گرایشی نسبت به کمال مطلق (خدا) و نیز واسطه ای (انسان کامل معصوم) که او را به آن کمال برساند، وجود دارد. وجود چنین میلی به انسان کامل در نهاد انسان، دلیلی بر وجود خارجی اوست. همان طور که احساس تشنگی در انسان، دلیل بر وجود آب در خارج است.

به عبارت دیگر، تا وجود خارجی انسان کامل نباشد، اصلاً چنین میلی در نهاد ما قرار داده نمی شد. این انسان کامل در زمان ما وجود مقدس ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

دلیل استقراء: با بررسی و استقراء در وضعیت امت های پیشین، پی می بریم در هر زمان یک نفر حجت خدا در روی زمین بوده، هرچند گاهی از دیدگان غایب می گشته است. از آدم گرفته تا ادریس، نوح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، موسی، یوشع، داوود، سلیمان، عیسی، شمعون علیهم السلام، و... ، (2) همه و همه حجت های زمان خود بوده اند که سلسله وار ادامه یافته اند.

با وجود چنین سلسله ای از انبیاء و جانشینان آن ها به عنوان حجت های الهی، می پرسیم که چرا در میان امت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حجت (امام) نباشد؟ در صورتی که لطف خدا دائمی و شایستگی این امت طبق روایات از امت های پیشین

ص:122

بیش تر است. پس نتیجه می گیریم در این امت هم باید بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، حجت خدا (امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) باقی باشد.

در روایتی از امام کاظم علیه السلام می خوانیم که از زمان آدم علیه السلام تا کنون، هیچ وقت زمین از امام خالی نبوده است.

چه برهان فلسفی بر وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می توان برشمرد؟

برهان امکان اشرف: (1) در فلسفه به اثبات رسیده است که آفرینش از وجود اشرف آغاز، و به ترتیب به وجود شریف و غیرشریف (خسیس و اخسّ) می رسد. پس هرگاه در نظام خلقت، افراد شریف و غیرشریف مشاهده می شوند، قطعاً وجود اشرف باید موجود باشد. حجت الهی (پیامبر و امام) به دلیل دارا بودن تمام کمالات، در مرتبۀ اشرف قرار دارد. پس تا زمانی که یک فرد از انسان های عادی باشد، حجت الهی فرد اشرف نیز وجود دارد. طبق روایات، حجت الهی در زمان ما امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.

برهان عنایت: هستی، آفرینش خدای عالم، قادر و حکیم است. از این رو بهترین نظام ممکن را داراست (نظام احسن). در این نظام خدا به تمامی نیازهای موجود، علم و عنایت دارد و آنان را با هدایت تکوینی (غریزه) راهنمایی می کند. از آن جا که مهم ترین نیاز انسان، هدایت است، خدا باید راهنمایانی را برای هدایت انسان قرار دهد، وگرنه نظام خلقت، احسن نمی باشد. (2)

آخرین فرد از این راهنمایان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

ص:123

برهان هدف مندی (علت غایی): خدا در خلقت جهان و انسان هدف دارد. (1)

در علم کلام، مشهورترین دلیل بر هدف مندی خلقت، بیهوده و لغو نبودن آفرینش شمرده می شود. علت غایی موجودات جهان، انسان است؛ زیرا او کامل ترین موجود است و حجت خدا (انبیاء و امامان علیهم السلام)، علت غایی وجود انسان می باشند؛ زیرا حجت خدا، کامل ترین انسان است. در نتیجه از طریق برهان انّ (از معلول به علت پی بردن) این گونه استدلال می شود: تا زمانی که این جهان و موجودات آن ازجمله انسان، هستند، باید حجت الهی هم در خارج موجود باشد تا هدف خلقت تحقق یابد.

حجت خدا در این زمان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است و تا او نباشد، جهان پابرجا نمی ماند. (2)

آیا دلیلی عرفانی بر وجود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می توان اقامه کرد؟

برخی از برهان های عرفانی بر وجود حجت عبارت ا ند از:

1. برهان واسطۀ فیض: (3) در عرفان و نیز فلسفه به اثبات رسیده است که خدا به دلیل تجرد محض و بساطت، در بالاترین مرتبۀ وجود است و عالم طبیعت به خاطر مادی بودن، در پایین ترین مرتبۀ وجود قرار دارد. بنابراین باید واسطه ای باشد

ص:124

تا قابلیت عالم مادی را برای دریافت فیض بالا ببرد. این واسطه باید دارای دو جنبۀ خدایی و دنیایی باشد تا فیض را از خدا دریافت و به خلق خدا برساند. چنین شخصی را خلیفۀ خدا یا امام می نامند. خلیفۀ خدا در عصر غیبت، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

2. برهان مظهر جامع یا انسان کامل: (1) در عرفان اسلامی بیان شده است که اسماء و صفات الهی، مظهر می خواهند. در میان اسماء الهی، «الله» اسم جامع است؛ از این رو مظهر آن باید جامع باشد.

انسان کامل به دلیل جامعیت و دربرداشتن عوالم عقل، مثال، طبیعت و... می تواند تجلّی اسم «الله» باشد و همان طور که اسم الله واسطۀ فیض الهی به دیگر اسماء است، انسان کامل نیز _ که مظهر آن اسم است _ مقام خلافت، امامت و واسطۀ فیض الهی است.

3. برهان عدم تبعیض در فیض: در هر زمان باید بین عالم ربوبی و انسان ارتباط باشد. در زمان های گذشته، انبیاء و اوصیاء واسطۀ فیض و ارتباط بشر با خدا بودند. این ارتباط در زمان انبیاء با وحی و نبوت صورت می گرفت. حال سؤال این است که با وجود سعۀ فیض الهی، چرا این امت از چنین فیض عظمایی محروم باشد؟ امروزه این ارتباط با مقام امامت و توسط امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف برقرار است.

هانری کربن، (اسلام شناس فرانسوی) می گوید: به عقیدۀ من مذهب تشیع

تنها مذهبی است که رابطۀ هدایت الهی بین عالم انسانیت و خداوند را

به طور مدام حفظ کرده و ولایت را به صورت زنده تا روز قیامت ثابت و مستمر نگه داشته است.

ص:125

آیا می توانید برهانی جامعه شناختی بر وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بنویسید؟

انسان فطرتاً گرایش به زندگی اجتماعی دارد. برای سامان دادن به زندگی اجتماعی، نیاز به قانون و اجرای کامل آن است؛ اما به دلیل این که انسان در آگاهی های خود نقص دارد و فطرتاً منفعت طلب است، نمی تواند خود برای خویش قانون گذاری کند.

تنها خداست که نیازهای واقعی انسان را می داند و قانون زندگی بشر را از طریق وحی و فرستادن حجت الهی در اختیار آن ها می گذارد. حجت الهی که در زمان ما قانون الهی را در اختیار دارد و توانایی اجرای آن را در سطح زندگی بشر امروزی دارد، حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد. اوست که می تواند زندگی بشر را به بهترین وجه ممکن سامان بخشد و عدالت اجتماعی را در سراسر زمین حاکم گرداند.

چه برهان ریاضی بر وجود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می توان ذکر کرد؟

برهان حساب احتمالات: قضیۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، حقیقتی است که قرن های متمادی در امت اسلامی منتشر بود و به صورت متواتر (1) به ما رسیده است؛ نواب اربعه در طول هفتاد سال و پس از آن علماء به مردم تذکر می دادند. آیا انسان می تواند باور کند که دروغی بتواند قرن ها دوام بیاورد. از جهت علمی و به حساب احتمالات، محال یا نزدیک به محال است که دروغی بتواند با این درجۀ اطمینانی که برای امت اسلامی دارد، دوام بیاورد. (2)

دلیل نقلی بر اثبات وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چیست؟

با استفاده از آیات و روایات می توان وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را ثابت کرد:

ص:126

الف) قرآن کریم

بدون شک، از نظر جامعۀ اسلامی کلیۀ مفاهیم و اعتقادات اصیل اسلامی ریشه در کلام الهی دارد و اساس عقیده به ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در کتاب خدا وجود دارد و این کتاب بزرگ آسمانی فرا رسیدن آن روز مبارک و فرخنده را به تمام پیروان بشارت داده است.

آیات متعددی در شأن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هست که امامان معصوم عجل الله تعالی فرجه الشریف، تفسیر، تأویل و تطبیق این آیات را بر وجود مقدس امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و حکومت جهانی آن عدالت گستر بیان نموده اند. برای نمونه به پاره ای از این آیات در ذیل اشاره می شود:

1. «وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ»؛

ما در زبور داوود پس از تورات نوشته ایم که سرانجام بندگان شایسته ما وارث زمین می شوند.

امام باقر علیه السلام در مورد «عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ»؛ فرموده اند: قائم و اصحاب وی می باشند. (1)

2. «وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»؛ (2)

خداوند کسانی از شما را که ایمان آوردند و اعمال شایسته انجام دادند، وعده فرمود که آنان را قطعاً در زمین خلیفه خواهد کرد؛ همان طور که کسانی

ص:127

را که پیش از آنان بودند به خلافت گمارد و قطعاً دینشان را برای آن ها مستقر خواهد نمود؛ دینی که برای آن ها پذیرفت و قطعاً آنان را پس از خوفشان به حالات امنیت دگرگون می کند، تا مرا عبادت کنند و چیزی را شریک من ننماید و هرکه بعد از آن کفر ورزد، پس قطعاً آنان فاسق اند.

امام صادق علیه السلام فرموده است که این آیه دربارۀ حضرت قائم و اصحاب وی به شمار می رود. (1)

3. «وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ»؛ (2)

ما می خواهیم تا به مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و میراث بران زمین سازیم.

امام باقر و امام هادی علیهما السلام فرموده اند: این آیه مخصوص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که در آخرالزمان ظهور می کند... و زمین را پر از عدل و داد می کند؛ همچنان که پر از ظلم و ستم شده است. (3)

ب) روایات

وجود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از طریق روایات نیز به اثبات رسیده است که ذکر همۀ آن ها، ممکن و لازم نیست. لذا به چند روایت اشاره می کنیم:

1. احادیثی که شیعه و سنی به آن معتقدند:

یکم. حدیث ثقلین:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند:

همانا من دو شیء گران بها را در میان شما می گذارم؛ کتاب خدا، ریسمان

ص:128

کشیده شده از آسمان تا زمین، و اهل بیتم، و همانا این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. (1)

طبق این حدیث، همیشه همتای کتاب الهی (اهل بیت) در روی زمین وجود دارد که همان امام زمان هر عصر است.

دوم. حدیث وجوب اعتقاد به امام:

براساس روایات شیعه و سنی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

هر کس بمیرد در حالی که معتقد به امام زمانش نباشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است. (2)

این تعبیر روایت یادشده «امام زمانش بمیرد»، نشان از آن دارد که هر مسلمانی در زمان خودش امام زمانی دارد که مرگ بدون معرفت او، مساوی با مرگ جاهلیت است. پس در هر عصری امامی وجود دارد.

2. احادیثی که شیعه به آن معتقد است:

یکم. احادیث لزوم وجود امام در روی زمین:

امام باقر علیه السلام فرمودند:

اگر زمین بدون امام بماند اهل خود را به کام خویش می کشد. (3)

از این حدیث معلوم می شود که همیشه امامی در روی زمین وجود دارد.

دوم. احادیثی که معرفت و پیروی از امام علیه السلام را لازم می دانند.

با این که در قرآن هیچ نامی از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برده نشده است، چطور به او معتقد باشیم؟

1. ذکر تمامی آموزه های دینی در قرآن لزومی ندارد. درست است که خداوند

ص:129

متعال در قرآن فرموده: «ما چیزی را در کتاب فروگذار نکردیم» (1) «هیچ تر و خشکی نیست مگر در قرآن وجود دارد»، (2) اما در آیۀ دیگر تصریح می کند که قرآن باید همراه بیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باشد (3) و این تبیین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که روشن گر است.

بنابراین نام بردن از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کافی بوده و لزومی نداشته تا نامی از آن حضرت در قرآن بیاید.

2. در قرآن بیش تر، کلیاتی از آموزه های دینی نام برده شده است؛ مثلاً آمده نماز بخوانید، روزه بگیرید و... ، اما خصوصیات و روش به جای آوردن این مناسک دینی به عهدۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام می باشد.

از این رو اصل بحث امامت در آیات متعددی (4) بیان شده است، اما ویژگی ها، تعداد امامان علیهم السلام، نام آنان و... در روایات مورد بررسی قرار گرفته است؛

پس همان گونه که در قرآن فقط اصل نماز بیان شده اما ارکان، شرایط تعداد رکعت های نماز و... در روایات معصومان علیهم السلام بیان شده است، همچنین در قرآن اصل امامت با برخی ویژگی های امام در قرآن آمده و جزئیات آن در روایات معصومان ذکر شده است.

3. برخی از علمای اهل سنت و نیز علمای شیعه، بعضی از آیات قرآن را بر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تطبیق کرده اند و مراد از آن آیه را امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دانسته اند. همچنین روایات بسیاری در ذیل آیات قرآن آمده اند و مراد از آیه را امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:130

معرفی می کنند. (1)

همچنان که گذشت، اساساً یادکرد قرآن از اشخاص و گروه ها تنها به ذکر نام نیست؛ بلکه گاهی با اوصاف و ویژگی هاست. آیات متعددی صفات امام و جوانب شخصیتی او را بیان می کنند. به عبارت دیگر قرآن به دو گونه به معرفی افراد می پردازد:

الف) نام بردن از اشخاص خاص: قرآن در صورتی از این روش استفاده می کند که چالش برانگیز نباشد؛ مثلاً موجب ایجاد انگیزه برای تحریف کتاب آسمانی نگردد؛

ب) بیان صفات و ویژگی های افراد: در بحث امامت که بحث چالش برانگیزی است و نام بردن امامان، به احتمال زیاد تحریف قرآن را به دنبال داشت، به ذکر صفات امام بسنده می کند، و با مراجعه به روایات می توان به نام و ویژگی های امامان به روشنی دست یافت.

راه شناخت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف چیست؟ بهترین راه شناخت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف کدام است؟

همان گونه که روش های گوناگونی برای شناخت خدا وجود دارد و والاترین روش سلوک صدیقین و شناخت خدا با خودش است (شناخت مقام الوهی خدا) نه شناخت او به واسطۀ آثارش، (2) بهترین راه شناختن پیامبر هم شناخت او با شناخت مقام پیامبری است (نه شناختن با معجزه). بهترین راه شناخت امام هم شناختن مقام امامت است، چنان که در روایتی می خوانیم:

اعرفوا الله بالله والرسول بالرسالة وأولی الامر بالمعروف والعدل والاحسان؛ (3)

ص:131

خدا را با مقام الوهیت، و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را با مقام رسالت، و امام (اولوالامر) را با مقام ولایت که معروف، عدل و احسان از جنبه های آن است (سنت علمی و عملی) بشناس.

پس بهترین راه شناخت، شناخت قلبی و فهم شاهدانه الوهیت، نبوت و امامت است. (1)

مرتبۀ دیگر از شناخت امام، با بررسی دعاها و زیارت هایی که مربوط به امامان است به دست می آید؛ زیرا معارف بسیار بلند دربارۀ مقام امامت در آن ها نهفته است. فرازهای زیارت جامعۀ کبیره، بیان گر مقام والای امامت می باشد.

در روایات، مخصوصاً نهج البلاغه، جنبه های مختلف امامت به ویژه رهبری سیاسی اجتماعی امام مورد بررسی قرار گرفته است.

هرکس به اندازۀ توان علمی و عملی خود می تواند به درجه ای از مقام امامت دست یابد. در این راه مراجعه به علمای ربانی و کتاب های متقن راه گشاست.

ویژگی ها و امتیازات اخلاقی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چه می باشند؟

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وارث همۀ پیامبران و اولیای الهی است. از این رو دربردارندۀ مجموعۀ کاملی از فضایل اخلاقی است. در این جا ما به برخی از ویژگی های اخلاقی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که در احادیث برجسته شده و روایات خاص دارد،

اشاره می کنیم:

1. دانش گسترده: امام علی علیه السلام دربارۀ او فرمود: «هو اکثرکم علماً؛ او دانشمندترین شماست». (2) «او برترین شخص در شناخت قرآن و سنت است». (3)

ص:132

2. زهد و بی اعتنایی به دنیا: امام رضا علیه السلام دربارۀ او فرمود: «لباس او خشن و غذایش خشک است». (1)

3. عدالت گستری: در روایات متعددی وارد شده است که: «یملأ الأرض

قسطاً وعدلاً؛ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جهان را از عدالت پر می سازد». نیز از امام باقر علیه السلام

نقل شده است: «او در بین مردم به عدالت رفتار می کند؛ چه نیکوکار باشند

و چه بدکار». (2)

4. بخشش: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «شخصی از مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چیزی می خواهد و حضرت به اندازه ای که توان حمل آن را داشته باشد در دامنش می ریزد». (3)

5. عمل به قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «او به سنت من عمل می کند». (4)

در آخر تذکر این نکته لازم است که امامان همه از یک نورند و صفات اخلاقی مشترکی دارند؛ اما گاه به مناسب شرایط زمانی، مکانی، و... برخی از صفات امامان جلوۀ بیش تری پیدا می کند. صفت های شمرده در بالا برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به سبب تشکیل حکومت جهانی، جلوۀ ملموس تری پیدا می کند. اوست که دانش و عدالت را بر جهان می گستراند. عقل ها را کامل و مردم را از دنیازدگی جدا و به کمالات حقیقی پیوند می دهد. در حکومت مهدوی است که جامعه رنگ خدایی می گیرد و به قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام به طور کامل عمل می شود.

ص:133

حقوق امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بر ما چیست؟

برخی از حقوق امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر مردم عبارت اند از:

1. حق وجود و هستی: خدا به یمن و برکت وجود حجت و ولی اش، مخلوقات را می آفریند و امامان واسطۀ آفرینش و فیض خدا هستند. در توقیعی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می خوانیم:

نحن صنائع ربّنا والخلق بعد صنائعنا؛ (1)

ما دست پروردۀ خداییم و خلق دست پرورده ما هستند.

در توقیع دیگری امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرمایند:

امامان از خدا درخواست می کنند و او می آفریند. او به خاطر اجابت درخواست آن ها و تعظیم حق ایشان روزی می دهد. (2)

در روایتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

یا علی! لولا نحن ما خلق الله آدم ولا حوّا ولا الجنة ولا النار ولا السّماء ولا الارض؛

ای علی، اگر ما نبودیم خدا نه آدم و حوا، نه بهشت و جهنم و نه آسمان و زمین را خلق نمی کرد. (3)

در دعای ندبه می خوانیم:

أین السبب المتّصل بین الأرض والسّماء؛ (4)

کجاست کسی که واسطۀ اتصال فیض میان زمین و آسمان است؟

ص:134

از این روایات استفاده می شود که ما در آفرینش، مدیون به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف هستیم و او حق وجود بر ما دارد. ادای این حق در این است که هستی خود را فدای او و راهش کنیم و با تمام وجود برای ظهور او زمینه سازی کنیم. در دعای ندبه با گفتن «بنفسی انت»، پیمان اهدای جان و شهادت را با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می بندیم و هستی خود را به او هدیه می نماییم.

2. حق بقاء: بقای زمین و آسمان و حیات موجودات روی آن، بستگی به وجود حجت الهی دارد. چنان که اگر حجت خدا روی زمین نباشد، زمین اهلش را در خود می گیرد و از میان می برد.

«لولا الحجة لساخت الأرض بأهلها». (1) امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کسی است که به بقای او، دنیا باقی است و به برکت او، مردم رزق و روزی می خورند و به وجود او، آسمان و زمین ثابت و پابرجا هستند.

المهدی الذی ببقائه بقیت الدنیاء بیمنه رزُق الوری وبوجوده ثبتت الأرض والسّماء. (2)

ادای این حق به این است که روش زندگی مردم مورد رضایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد؛ به طوری که اسباب ظهور او را فراهم سازند تا زندگی خود را در کنار امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف خود بگذارند و از وجود او کاملاً بهره مند گردند.

حق شناسی نسبت به کسی که حق حیات دارد در این است که موجبات حضور و ظهور او در جامعۀ جهانی فراهم آید. شیعه با دانستن چنین حقی وظیفه سنگینی دارد و نمی تواند به زندگی بی او راضی باشد. منتظر، غیبت او را غربت و

ص:135

تنهایی خود می شمارد و تلاش می نماید باقی عمرش را در زمان ظهور بگذارند، نه این که بدون هیچ احساس غربتی به زندگی روزمرۀ خود ادامه دهد.

قدم اول در ادای این حق، بالا بردن معرفت نسبت به دین و امام است. خودسازی و سپس ساخت جامعۀ منتظر، قدم های بعدی می باشند.

3. حق نعمت: خداوند متعال به برکت وجود امام، نعمت هایش را بر جهانیان فرو می ریزد.

«بیمنه رُزق الوری؛ (1) به برکت وجود امام است مردم روزی می خورند». درختان بارور، میوه ها رسیده، نهرها جاری، باران از آسمان می بارد و گیاه از زمین می روید.

امام ولیّ نعمت ما می باشد. ادای این حق در این است که حقوق مالی خود، مانند خمس و زکات را بپردازیم، از فقرا دستگیری کنیم و به آنان احسان نماییم، و شاکر نعمات بی منتهای الهی باشیم.

به جای پرداختن به زندگی مادی، چشم و هم چشمی و فخرفروشی، تمام امکانات مادی خود را در راستای تحقق بخشیدن به اهداف مهدوی خرج کنیم

و با فراهم سازی زمینه های نرم افزاری و سخت افزاری قیام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، آن را

تسریع بخشیم.

4. حق هدایت و تعلیم: امامان، هدایت گران بشر به حقیقت اند. در زیارت روز جمعه خطاب به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می گوییم:

السلام علیک یا نور الله الذی یهتدی به المهتدون؛ (2)

سلام بر تو ای نور خدا که مردم به وسیلۀ تو هدایت می یابند.

هدایت امامان به دو گونه است:

ص:136

1. هدایت ظاهری: این هدایت توسط روایات منقول از آنان که به ما رسیده تحقق می یابد و با مراجعه به روایات می توان از هدایت آنان بهره جست؛

2. هدایت باطنی: آدمی با ایمان و عمل صالح و دست یابی به مراتب بالا و ویژۀ نفس خود می تواند به مقامی برسد که از هدایت باطنی امام بهره جوید و امام خود، او را به مقصد برساند. از این گونه هدایت گاه به «ایصال الی المطلوب» هم یاد می شود.

ادای این حق به آن است که:

1. دین و روش زندگی را از امامان علیهم السلام بگیریم و فریفتۀ علم و فناوری مدرن نگردیم؛ چراکه علوم انسانی وابسته به علوم طبیعی و تجربی نیستند؛

2. علوم بشری غیرمتقن را با معارف والای اهل بیت علیهم السلام درنیامیزیم و علوم بشری را بر معارف رسیده از امامان مقدم نسازیم؛

3. در فهم معارف اهل بیت علیهم السلام بکوشیم و در تمام شئون زندگی خود اجرا کنیم.

در غیر این صورت دچار بلای عظیم می گردیم. امام صادق علیه السلام فرمودند:

بلیة الناس عظیمة، إن دعوناهم لم یجیبونا وإن ترکناهم لم یهتدوا بغیرنا؛ (1)

گرفتاری مردم بزرگ است، اگر آن ها را دعوت به حق کنیم، اجابت نمی کنند و اگر آن ها را رها کنیم به غیر ما هدایت نمی شوند. (2)

زیرا هدایت تنها از طریق آنان امکان پذیر است.

5. حق رهبری: امام تنها فردی است که پس از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم حق رهبری جامعۀ اسلامی و جهانی را دارد. اوست که همانند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از طرف خدا برای رهبری مردم منصوب می گردد. آیات و روایات زیادی همانند آیۀ اطاعت، ولایت،

ص:137

روایت غدیر، منزلت و... بر این امر دلالت دارند.

ادای این حق در این است که سکان داری رهبری جهانی را به دست با کفایت حضرت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بسپاریم و با هم دلی، وحدت، و اقبال عمومی و بین المللی، رو به سوی او کنیم و مکاتب غربی و شرقی و ایسم های رنگارنگ جهانی دل ما را نرباید.

جامعۀ شیعی و منتظر باید با تحقق بخشیدن به چند امر، به ظهور و رهبری جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تسریع بخشد:

1. وحدت و هم دلی در امر ولایت؛ چنانچه در توقیع مبارک وارد شده:

لو أنّ اشیاعنا وفقهم الله لطاعته علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم لما تأخّر عنهم الیمن بلقائنا ولتعجّلت لهم السعادة بمشاهدتنا علی

حق المعرفة وصدقها منهم بنا، فما یحبسنا عنهم إلّا ما یتّصل بنا مما تکرهه ولا نؤثره منهم؛ (1)

اگر پیروان ما _ که خدا آنان را در فرمان برداری از فرامین الهی توفیق دهد _ یک دل بر پیمانی که بر ولایت ما بستند اتفاق می کردند، دیدار [ظهور] ما به تأخیر نمی افتاد و سعادت دیدار ما با معرفت کامل و راستی زودتر از این نصیب آنان می گشت؛ پس آن چه مانع این دیدار گشته، اعمال زشتی است که ما آن ها را ناپسند می شماریم و سزاوار پیروان خود نمی دانیم.

2. اقبال عمومی به سوی منجی و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛

3. آماده سازی یاران ویژه.

6. حق پدری: امام، پدر این امت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

أنا وعلی ابوا هذه الأمّة؛ (2)

ص:138

من و علی پدران این امت هستیم.

حق پدر به فرزند، فرمان برداری، احترام ویژه و... است. ما فرزندان امامت باید حق پدری را که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بر ما دارد بشناسیم و به آن جامۀ عمل بپوشانیم. از او اطاعت کنیم و موجبات رضایت او را فراهم سازیم. در روایات متعددی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از ما تقوا، ورع، صفات نیکوی اخلاقی و ولایت پذیری را خواسته است. (1) ما نیز باید با تحقق بخشیدن این امور در سطح فردی و اجتماعی زندگی مان، تکلیف فرزندی مقام امامت را به شایستگی انجام دهیم.

7. حق خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هنگام ظهور ندا می دهد:

وأسألکم بحق الله ورسوله وبحقی فإنّ لی علیکم حق القربی برسول الله؛ (2)

از شما می خواهم به حق خدا و حق رسولش و حق خودم بر شما که حق خویشاوندی پیامبر است.

ادای این حق، دوستی امامان است؛ چنان که در آیۀ: «قُل لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّاالْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی»، (3) خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستور می دهد به مردم بگو: من پاداشی برای رسالت جز دوستی اهل بیتم نمی خواهم.

ثمرۀ این محبت در صورتی که همراه با عمل گردد، دست یابی به حق و راه مستقیم و در نهایت سعادت است.

آری شناخت حقوق امام موجب محبت و سپس عمل در راستای خواستۀ خدا و اهل بیت علیهم السلام می شود.

ص:139

ما شیعیان، دوست داران و منتظران امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وظیفه داریم تا حقوق امام را به خوبی بشناسیم. ما که حداقل برای گذراندن بهتر زندگی مادی خود مراتب گوناگون علم آموزی از دبستان، راهنمایی، دبیرستان، دانشگاه را در سالیان متمادی پی گیری می کنیم، آیا شایسته نیست در امام شناسی خود نیز مقداری بیندیشیم و برای شناخت آن مقداری تلاش نماییم؟!

شباهت های مهدویت از نظر اهل سنت و شیعه چیست؟

در موضوع مهدویت میان شیعه و اهل سنت مشترکات فراوانی است؛ به برخی از مهم ترین محورهای مشترک اشاره می شود و به جهت اختصار یک آدرس از مهم ترین منابع اهل سنت و یک آدرس از بهترین منابع شیعه می آوریم:

1. نام و نسب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: در روایات متعددی از شیعه و اهل سنت آمده است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از اهل بیت علیهم السلام، (1) عترت؛ (2) هم نام و هم کنیه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، (3) از فرزندان امام علی علیه السلام (4) و از نسل فاطمه علیها السلام (5) است.

2. شمائل امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در شکل ظاهری و رفتار، شباهت تمام با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دارد؛ چهره اش نورانی و همانند ستاره ای درخشان است، (6) پیشانی بلند (7) و بینی کشیده دارد، بر گونۀ راستش خالی است، (8) و دندان هایش از هم جدا می باشد. (9)

ص:140

3. ظهور: مشترکات شیعه و اهل سنت در آموزۀ ظهور عبارت اند از: حتمی بودن ظهور، (1) ظهور امام در چهل سالگی، (2) مکان ظهور در مکه، (3) ظاهر شدن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در مدینه پیش از ظهور، (4) نزول فرشتگان برای یاری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، (5) امدادهای الهی، (6) یاران خاص 313 نفر، (7) قدرت مندی یاران، (8) یاران امام از مناطق مختلف. (9)

4. زمینه های اجتماعی ظهور: ناامیدی کامل مردم، (10) نداشتن پناهگاه، (11) فراگیر شدن ستم، (12) پیدایش هرج و مرج، فتنه ها و قتل عام شدید. (13)

5. نشانه های ظهور: فراوانی نشانه های ظهور، (14) نشانه های حتمی و

غیرحتمی، (15) ندای آسمانی، (16) سفیانی، (17) خسف بیداء، (18) پرچم های سیاه از

ص:141

خراسان، (1) قتل نفس زکیه. (2)

6. حکومت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: تشابه سیرۀ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، (3) عدالت محوری، (4) رفاه و آسایش، (5) امنیت همه جانبه. (6)

7. بازگشت حضرت عیسی علیه السلام. (7)

8. حاکمیت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر جهان و فراگیر شدن اسلام. (8)و (9)

تفاوت های مهدویت از منظر شیعه و اهل سنت؟

در برخی از مباحث مهدویت میان اهل سنت و شیعه و حتی میان دانشمندان اهل سنت اختلاف است. ما در این جا تفاوت میان دو دیدگاه مشهور شیعه و اهل سنت را بیان می کنیم. از این رو اختلاف میان این دو منظر بر اساس نظر اکثریت اهل سنت بررسی می شود. هر چند برخی از علمای اهل سنت موافق نظر شیعه باشند. در ذیل به برخی از این تفاوت ها اشاره می شود:

1. ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: از نظر شیعه تولد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مورد اجماع بلکه از ضروریات مذهب است و علمای متعددی بر آن تأکید کرده اند. (10) ولی اکثر

ص:142

اهل سنت ولادت امام را در گذشته نپذیرفته اند و گفته اند ایشان در آخرالزمان به دنیا می آید. هرچند برخی تا 135 نفر از علمای اهل سنت را شمرده اند که به دنیا آمدن فرزند امام عسکری علیه السلام را پذیرفته اند. (1)

البته تعدادی از اهل سنت، هم ولادت و هم مهدی موعود بودن را پذیرفته اند؛ (2) اما برخی دیگر فقط ولادت را پذیرفته اند، ولی این که او مهدی موعود باشد، انکار کرده اند. (3)

2. نام پدر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: اکثر اهل سنت نام پدر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را هم نام پدر پیامبر اعظم (عبدالله) می دانند؛ بر اساس روایتی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

اسمه اسمی واسم ابیه اسم ابی؛ (4)

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نام من است (محمد)، و نام پدرش نام پدر من است (عبدالله).

ابونعیم 31 طریق برای این روایت می شمارد که در آن ها این عبارت نیست؛ (5) اما شیعه نام پدر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را حسن می داند و روایات زیادی در حد تواتر بر این امر دلالت دارند. (6)

3. اسامی خلیفه های دوازده گانه: روایاتی که تعداد جانشینان را دوازده نفر دانسته اند، در حد تواتراند. (7) علمای اهل سنت فقط روایاتی را نقل کرده اند که در

ص:143

آن ها آمده: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دوازده خلیفه دارد، اما نام آن ها در آن روایات برده نشده است. نام دوازده امام و خلیفه در روایات شیعه برده شده است و به عنوان تنها خلفا و امامان بر حق معرفی شده اند. اهل سنت این بیان را نپذیرفته اند، اما

در عین حال نتوانسته اند دوازده خلیفه را هم مشخص کنند. پس تفاوت شیعه

و اهل سنت در این است که به اسامی این جانشینان در روایات شیعه تصریح شده، ولی در روایات اهل سنت فقط خلفا دوازده نفر شمرده شده اند و نام آن ها مشخص نیست.

4. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام حسن یا امام حسین علیهما السلام: دیدگاه اکثر اهل سنت بر این است که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان امام حسن مجتبی علیه السلام است و به برخی از روایات استناد می کنند؛ (1) ولی روایاتی که می گوید: از نسل امام حسین علیه السلام است، بیش تر و قوی تر هستند. (2) علاوه بر این که روایاتی که دلالت دارند بر این که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل امام حسن علیه السلام است، قابل توجیه است؛ به این بیان که امامان از امام باقر علیه السلام به بعد، هم از نسل امام حسن علیه السلام هستند (از طرف مادر) و هم از نسل امام حسین علیه السلام (از طرف پدر).

ص:144

حضرت عیسی علیه السلام است. به دلیل فشار شدید حکومت در آن زمان، تولد امام مخفیانه و با معجزه همراه بود و عدۀ بسیار کمی از آن مطلع شدند. پدر بزرگوارش او را مخفی نگاه می داشت تا دشمنان به او دسترس نداشته باشند. آن امام بعد از شهادت پدر بزرگوارش، از دیده ها غایب گشت و در جامعه ظاهر نگردید. او از آن زمان تا به حال در میان مردم زندگی می کند، اما کسی ایشان را نمی شناسد و تا هنگامی که فرمان قیام از سوی خداوند به ایشان برسد، ناشناس زندگی خواهد کرد.

آن حضرت مانند امامان دیگر، بسیار مهربان و مردم دوست است. به فکر شیعیان و جامعه است، برای سعادت مردم و خوشبختی همۀ انسان ها دعا می کند. برای گناهکاران از خداوند بخشش می طلبد. تمام وقت خود را در خدمت به مردم و دوست دارانش می گذراند. گرچه در غیبت است و ظاهراً در کارها دخالت نمی کند، اما چنین نیست که در جامعه فعالیتی نداشته باشد و تا زمان ظهور برای مردم کاری نکند. بلکه به فریاد مردم می رسد و به آنان یاری می رساند. بنابراین ما نیز نباید لحظه ای از یاد آن حضرت غافل شویم.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مانند پدران بزرگوار خود، عبادت و بندگی خدا را بسیار دوست دارد و به شیعیان خود نیز توصیه می کند که در عبادت و بندگی خدا و ترک گناه و ظلم به دیگران کوشا باشند.

ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از علم فراوان امامت برخوردار است و علم ایشان برگرفته از علم الهی است. به همین دلیل، حتی در دوران کودکی از چیزهای مخفی خبر می داد و چیزی بر او پوشیده نبود.

آن حضرت همچنین دارای عصمت است؛ یعنی از آن حضرت گناه و خطا صادر نمی شود. تمام سخنان و رفتارشان حق است.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شباهت های فراوانی به پیامبران گذشته و امامان علیهم السلام دارد.

ص:145

آن چنان که در احادیث آمده، یکی از شباهت های ایشان به بعضی پیامبران، مسئلۀ غیبت است؛ زیرا بعضی از پیامبران گذشته، مانند حضرت یوسف و حضرت موسی علیهما السلام نیز غیبت داشته اند.

از آن امام، معجزات بسیاری نقل شده که گویای امامت ایشان است؛ مانند خبر دادن از متن نامۀ ناگشوده، خبر از محتویات یک بسته قبل از باز کردن آن، جواب به سؤال نامه ای که سؤال کننده فراموش کرده بود سؤال خود را بنویسد، شفا دادن بیماران و موارد فراوان دیگر که برای اطلاع از آن می توانید به کتاب های مربوط و ازجمله کمال الدین مراجعه نمایید.

ص:146

زیارت کرده اند؛

4. گواهی وکلای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و مطلعان از معجزات ایشان (شیخ صدوق اسامی افرادی که به معجزات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف آگاه بوده اند و ایشان را از نزدیک زیارت کرده اند، ذکر کرده است)؛

5. شهادت خدمه، کنیزان و غلامان به رؤیت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛ (افرادی که در بیت امام عسکری علیه السلام مشغول خدمت بودند، به همراه برخی کنیزان، ازجمله کسانی بودند که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را ملاقات کرده اند؛ مانند طریفِ خادم از خدمت کاران منزل امام)؛

6. شکل برخورد حکومت وقت، دلیلی بر ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ چون معتمد، بلافاصله پس از وفات امام عسکری علیه السلام، عمّال خود را به منزل آن حضرت فرستاد و دستور داد تا دقیقاً همه جا را تفتیش کنند و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را دستگیر کنند؛

7. اعتراف تبارشناسان به ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (مؤلف، نام هشت نسب شناس را می برد)؛

8. اعتراف علمای اهل سنت به ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (مؤلف، نام هشت نفر را ذکر کرده است).

چه کسانی شاهد و معتقد به ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند؟

1. مرحوم ثقة الاسلام کلینی که خود در پایان غیبت صغرا (329ق) رحلت کرده است، در کتاب معتبر کافی فرموده است: حکیمه خاتون، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در شب تولد و بعد از آن دیده است. (1)

ص:147

2. در کتاب در انتظار ققنوس با استفاده از منابع معتبر روایی، نام 46 نفری که حضرت را در همان دوران دیده اند، آمده است که بعضی با گروه چهل نفری خدمت امام می رسیدند. لذا صدها نفر در همان دوران کودکی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در محضر امام عسکری علیه السلام دیده اند.

3. علاوه بر آن، بسیاری از بزرگان اهل سنت نیز ولادت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را باور دارند. در کتاب گزارش لحظه به لحظه از میلاد نور، (1) نام بیست تن از بزرگان صاحب کتاب اهل سنت، از هر چهار فرقۀ مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی آورده شده است که به ولادت فرزند امام حسن عسکری علیه السلام اعتقاد دارند؛ حتی بعضی از آن ها معتقدند که وی همان مهدی موعود است.

4. لازم است به این نکته توجه شود که شیخ صدوق در این باره می فرماید: صقیل که یکی از کنیزان امام عسکری علیه السلام بود، عمداً ادعای حامله بودن کرد تا توجه حکومت به او جلب شود و با نگه داری او، از تفتیش مداوم منزل امام عسکری علیه السلام منصرف شوند. (2) لذا این که در بعضی از کتاب ها آمده «کنیز امام حسن عسکری علیه السلام دو سال زیر نظر بود و خبری نشد»، دقیقاً طبق یک حرکت فریبنده بود.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در چه شهری به دنیا آمد؟

محل تولد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شهر سامرا (سرّ من رأی) از شهرهای عراق، و محل دفن و حرم دو امام بزرگوار شیعه، یعنی امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهما السلام است. همچنین قبر مادر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و عمۀ بزرگوار او حکیمه خاتون (دختر امام جواد علیه السلام) نیز در همان حرم است.

ص:148

آیه ای که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از تولد تلاوت کرده اند، چیست و در کدام سوره است؟

حکیمه گوید: امام فرمود: فرزندم را نزد من آور! من سرورم را آوردم... امام فرمود: فرزندم! سخن بگوی! نوزاد پس از گواهی به یگانگی خداوند و درود بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و پدران بزرگوارشان، آیات پنج و شش سورۀ قصص را تلاوت فرمود: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمْ الْوَارِثِینَ»،«وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا کَانُوا یَحْذَرُونَ». (1)

حکیمه خاتون کیست؟

حکیمه خاتون، از بانوان خاندان امامت و رسالت و زنی با کفایت و مؤمنه بود. وی دختر امام جواد علیه السلام و خواهر امام هادی علیه السلام و عمۀ امام حسن عسکری علیه السلام است. (2) لذا ممکن است از این جهت که عمۀ پدر امام زمان است، آن حضرت نیز او را عمه خطاب کنند.

ص:149

هم چنین خواهد بود. به طور خلاصه، امام از نظر سنّی پیر، اما از لحاظ ظاهری، جوان است.

آیا فردی هم داریم که از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بزرگ تر باشد؟

اگر مراد بزرگی سنّ باشد، حضرت خضر علیه السلام و حضرت عیسی علیه السلام قبل از امام زمان بوده و تا کنون زنده اند؛ ولی اگر مراد مقام معنوی باشد (چنان که از ظاهر سؤال استفاده می شود)، مقام و منزلت معنوی پیامبران و اولیای الهی متفاوت است، و در این میان شأن و موقعیت پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم در رتبۀ نخست قرار دارد. هیچ پیامبر و یا فرشته ای وجود ندارد که به حد مقام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برسد. به همین جهت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اشرف مخلوقات خداوند می باشد.

بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم _ طبق بیانات خود آن حضرت _ شخصیت دوم عالم خلقت، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است که هیچ پیامبر و فرشته ای (غیر از پیامبر اسلام) به عظمت و بزرگی مقام آن حضرت نمی رسد؛ و همین طور حضرت صدیقۀ طاهره، فاطمۀ زهرا علیها السلام در رتبۀ بعدی قرار دارد و طبق روایات، خود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، آن حضرت را به عنوان الگو و اسوۀ خود معرفی نموده است. (1) بعد از او، امام مجتبی علیه السلام و امام حسین علیه السلام می باشند؛ اما نسبت به درجات معنوی بقیۀ ائمه علیهم السلام (نه نفر دیگر) که آیا همه با هم برابرند، یا امام قبلی از امام بعدی برتر است، یا این که حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف از هشت تن دیگر افضل و برتر است، (2) محل بحث و گفت وگو است.

در میان سایر ائمه، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیش از همه مورد توجه روایات قرار

ص:150

دارد. شاید به دلیل این است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نقطۀ اوج درخشش سلسلۀ امامت است.

نکتۀ آخر این که طبق روایات، همۀ ائمۀ معصومین علیهم السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از یک نوراند و همۀ آنان اشرف مخلوقات عالم می باشند و هرکدام در شرایط خاصی زندگی می کرده اند، و لذا تلقی ما بیش تر متأثر از شرایط زمانی خاص آنان می باشد، والا مقام و عظمت آنان برای کسی قابل درک نمی باشد.

بنابراین می توان گفت که مقام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام بزرگ تر و مقدم بر حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است، ولی از این نظر که آنان نور واحدند، باید گفت که همگی دارای یک حقیقت می باشند.

چگونه شخصی مثل امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می تواند عمر طولانی داشته باشد؟

عمر طولانی از نظر عقل و دانش بشری، امری ناممکن نیست و دانشمندان با مطالعۀ اجزای بدن، معتقدند که انسان می تواند سال های بسیار طولانی ای عمر کند و حتی گرفتار پیری و فرسودگی هم نشود. (1)

مهم تر این که عمر طولانی، بارها در گذشته تجربه شده است و بهترین دلیل بر امکان یک پدیده، وقوع آن است. هم در کتاب های آسمانی و هم در کتاب های تاریخی، افراد زیادی با نام و نشان و شرح حال یاد شده اند که عمرشان بسیار طولانی بوده است؛ مانند حضرت نوح علیه السلام که قرآن دربارۀ او فرمود: «به راستی ما نوح را به سوی قومش فرستادیم، پس 950 سال در میان آن ها درنگ کرد»؛ (2) یعنی پیامبری حضرت نوح علیه السلام تا پیش از توفان این مدت بوده است. در روایات ما برای حضرت نوح علیه السلام عمری بیش از دوهزار سال ذکر شده است و در تورات و انجیل

ص:151

نیز، از درازعمران یاد شده؛ مثل حضرت آدم علیه السلام که بیش از نهصد سال عمر کرد.

گذشته از عقل و علم و تجربۀ تاریخی، امکان عمر طولانی در مقیاس قدرت بی نهایت خداوند نیز، اثبات شدنی است. قرآن دربارۀ حضرت یونس علیه السلام فرموده: «اگر او در شکم ماهی تسبیح نمی گفت، تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند». (1) امام حسن مجتبی علیه السلام نیز می فرماید: «خداوند عمر او (مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در دوران غیبتش طولانی می گرداند، سپس به قدرت خدایی اش او را در سیمای جوانی زیر چهل سال آشکار می سازد تا مردمان دریابند که خداوند بر هر کاری تواناست». (2)

چنین طول عمری نسبت به قدرت خداوند کاری بسیار آسان و شدنی است و خداوند می تواند با قدرت بی پایان خود هرکس را بخواهد زنده نگه دارد. چنان که حضرت خضر علیه السلام را که قبل از حضرت موسی علیه السلام متولد شده هنوز هم زنده نگه داشته است.

علاوه بر آن، علم و اصول زیست شناسی نیز امکان چنین چیزی را نفی نمی کند. عمر انسان حدود معیّنی ندارد که تجاوز از آن حد، غیرممکن باشد. هیچ یک از دانشمندان تا به حال نگفته اند که فلان مقدار سال، نهایت درجه ای است که انسان ها می توانند به آن نائل گردند و هنگامی که بدان پایه رسیدند، مرگشان حتمی است. پس مرگ نیز، مانند سایر بیماری ها معلول علل و عوامل طبیعی است که اگر شناخته شوند و از تأثیر آن ها جلوگیری شود، می توان مرگ را به تأخیر انداخت و فرد را تا مدت زیادی زنده نگه داشت. بنابراین عمر طولانی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را نباید ناممکن و غیرمعقول دانست، بلکه علم و دانش، عمر بسیار را با حفظ نیروی جوانی و شادابی، امری کاملاً ممکن می داند.

ص:152

چگونه حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با عمر طولانی، در چهل سالگی ظهور می کند؟

گفتنی است که منظور از چهل سالگی، مقدار سال های حیات ایشان از آغاز میلاد تا زمان ظهور نیست، بلکه منظور این است که در زمان ظهور، چهره و جمال ایشان چنین است. بنابراین منظور، جوان بودن حضرت است، نه سن مشخص، چون قطعاً سن حضرت بیش از این است. همچنان که علامه مجلسی می فرماید: «در صورت و قیافۀ ظاهری چنین است، یعنی صاحب این امر، همیشه در چهل سالگی دیده می شود و پیری در او اثر نمی کند و قیافه اش را تغییر نمی دهد». (1)

ص:153

9. ابروانی کشیده، بلند و کمانی دارد که نزدیک به هم هستند؛

10. دارای چشمان درشت و براق به رنگ سیاه است که کمی فرورفته اند؛

11. بینی ایشان، کشیده و باریک است؛

11. دندان های پیشین، براق و از هم فاصله دارند؛

12. شانه های قوی و بزرگ دارند؛

13. سینه شان فراخ است؛

14. ساق هایی باریک دارند؛

16. دستانشان ستبر است و بر کف دست راستشان خالی وجود دارد. (1)

چرا با وجود تصویر هایی از امامان، سیمایی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود ندارد، با آن که افرادی در غیبت صغرا با ایشان ارتباط مستقیم داشته اند؟

تصویر هایی که از امامان دیگر علیهم السلام وجود دارد، واقعی نیست و هیچ عکس و تصویری واقعی در این باره وجود ندارد.

با وجود طولانی شدن غیبت، آیا سن و چهرۀ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تاکنون تغییر کرده و آثار کهولت در سیمای حضرت مشخص است یا خیر؟

گرچه به دلیل طولانی بودن زمان حیات آن بزرگوار و بر اثر جریان طبیعی، باید سیمای حضرت مثل افراد کهنسال باشد، اما از روایات، استفاده می شود که حضرت در زمان ظهور، مثل فردی ظاهر می شود که چهل سال دارد. بنابراین آثار کهن سالی در سیمای ایشان دیده نخواهد شد و حضرت، سیمایی جوان و بانشاط خواهد داشت و این از نشانه های ایشان است.

امام رضا علیه السلام فرمود:

ص:154

از نشانه های مهدی، سیمای جوان او در سن کهولت است که هرکس او را ببیند، چهل ساله یا کم تر تصورش می کند. نیز از نشانه های او این است که گذشت زمان در او اثر نمی کند و تا فرا رسیدن مرگش، آثار پیری در او ظاهر نمی شود. (1)

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شبیه کدام امام یا پیامبران الهی می باشند؟

دربارۀ شباهت های امام با پیامبران الهی، روایت های فراوانی داریم که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

امام سجاد علیه السلام فرموده است:

در قائم ما چند سنت از پیامبران است. آن سنتی که از آدم و نوح علیهما السلام

دارد، طول عمر است و از ابراهیم علیه السلام پنهان بودن ولادتش و دوری گزیدن وی از مردم، و از موسی علیه السلام غیبت از مردم، و از عیسی علیه السلام اختلافی که مردم دربارۀ او دارند، و از ایوب علیه السلام گشایش بعد از گرفتاری، و از محمد صلی الله علیه و آله و سلم قیام با شمشیر. (2)

از امام باقر علیه السلام چنین روایت شده است:

قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف پنج شباهت با پیغمبران دارد: شباهتی که به یوسف علیه السلام دارد، غیبت و پنهانی او از خواص و عموم مردم و برادرانش است، و شباهتی که با موسی علیه السلام دارد، غیبت طولانی و مخفی بودن ماجرای ولادتش است، و شباهت وی به عیسی علیه السلام، اختلافی است که مردم دربارۀ او دارند؛ زیرا جماعتی گفتند او متولد نشده و عده ای گفتند او مرده و گروهی گفتند او را کشته اند، و شباهتی که به جدش محمد صلی الله علیه و آله و سلم دارد، قیام با شمشیر و کشتن دشمنان خدا و رسول و ستمگران است و وی به وسیلۀ شمشیر و وحشتی که

ص:155

در دل ها پدید می آید، یاری می شود. (1)

البته در روایات بسیاری آمده که حضرت از نظر چهره و اخلاق، شبیه ترین مردم به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است.

از امام عسکری علیه السلام چنین روایت شده است:

او از جهت خَلق و خُلق شبیه ترین مردم به رسول خداست. (2)

آیا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سایه دارند؟

در روایتی که شیخ صدوق (3) نقل کرده است، امام رضا علیه السلام در معرفی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و بیان نشانه های ایشان می فرماید:

هوالذی تَطوِی لَهُ الاَرضُ ولا یکوُنُ لَهُ ظِلٌّ؛

قائم ما آن کسی است که زمین زیر پای او جمع می شود (طی الارض) و سایه ندارد.

همچنین در روایت دیگری از امام رضا علیه السلام _ که نشانه های کلی امامت را بیان می دارد _ آمده است:

للامام علامات: یکون اعلم الناس.... ولا یکون له ظل؛ (4)

برای امام نشانه هایی است، ازجمله این که امام داناترین مردم است ... و

سایه ندارد.

طبق این دو روایت، می توان گفت: امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و سایر ائمه، هیچ یک سایه نداشته اند و این علامت برای شناختن امام از غیر امام است.

ص:156

باید توجه داشت در کتاب های تاریخی ای که شرح حال ائمه علیهم السلام نوشته شده، چنین نشانی بیان نگردیده است. اگر چنین چیزی وجود می داشت، حتماً در کتاب های دیگر، حتی در کتاب های اهل سنت هم نقل می گردید. بنابراین ممکن است ظاهر روایت، منظور و مراد امام نباشد و نبود سایه، کنایه از چیز دیگری باشد؛ مثلاً کنایه از این که وجود امام، خیر محض و همه نور است و با نور او عالم روشن می شود. در این صورت پیداست که وجود نورانی او هیچ تاریکی و سایه ای ندارد. پس در معنای روایت باید دقت کرد و نمی توان به ظاهر آن بسنده نمود. نکتۀ قابل توجه در فهم این گونه احادیث، توجه به زبان آن است که معمولاً با کنایه سخن گفته اند و معنای حقیقی آن ارائه نشده است.

البته این مسئله و مسائل مشابه آن _ که دانستن و ندانستن آن تأثیری در سعادت و شقاوت ما ندارد _ اهمیت چندانی ندارد. بهتر است مسائل مهمی مثل وظایف منتظران در زمان غیبت، چگونگی فراهم شدن زمینۀ ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و... را جست وجو کنیم.

ص:157

هجری قمری نزدیک به هفتاد سال ادامه یافت.

غیبت کبرا از سال 329 هجری آغاز شد. لذا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در حدود 74 سالگی وارد غیبت کبرا شده اند. غیبت کبرا تاکنون ادامه دارد.

پدر و مادر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در چه سالی متولد شده اند؟

پدر بزرگوار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، امام حسن عسکری علیه السلام، در روز هشتم یا چهارم یا دهم ربیع الثانی سال 231 یا 232 هجری در مدینه متولد شده اند.

اما سال تولد مادر بزرگوار آن حضرت مشخص نیست و چیزی در این باره ثبت نشده یا حداقل به دست ما نرسیده است.

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پدر و مادر خود را در چند سالگی از دست دادند؟

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پدر بزرگوارشان امام حسن عسکری علیه السلام را در پنج سالگی از دست دادند. (1) نرجس خاتون نیز در سال 261 هجری (2) و طبق نظر شیخ صدوق مادر آن حضرت قبل از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام در سال 260 هجری درگذشته است. (3) پس آن حضرت بیش از پنج سال نداشته که مادرشان را نیز از دست داده اند.

ص:158

1. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نه بر روی زمین، بلکه در عالمی غیر از عالم مادی حضور دارند؛

2. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف روی کرۀ زمین و در میان مردم زندگی می کند، ولی به خواست الهی چشم ها توانایی دیدن آن حضرت را ندارند (غیبت شخص)؛

3. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان مردم زندگی می کند و مردم هم ایشان را می بینند، اما کسی از هویت ایشان مطلع نیست. یعنی شخصیت ایشان بر مردم مخفی است، نه شخص ایشان (غیبت شخصیت).

آن چه از روایات پیشوایان دینی به دست می آید، فرضیۀ سوم است؛ یعنی حضرت در زمین و ناشناس در میان مردم زندگی می کند و مردم هم ایشان را می بینند، اما نمی شناسند. برخی از این روایات عبارت اند از:

الف) امام صادق علیه السلام در تبیین کیفیت غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، آن حضرت را به حضرت یوسف علیه السلام تشبیه کرده و فرموده اند:

چرا مردم منکرند که خداوند با حجت خود چنان کند که با یوسف کرد؟ او (حجت خدا) در بازارهایشان راه می رود و بر فرش های آنان گام می نهد ولی مردم او را نمی شناسند؛ تا هنگامی که خداوند به او اجازه دهد که خود را معرفی کند. (1)

ب) آن حضرت در روایت دیگری فرموده اند:

شباهت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با حضرت یوسف، در پسِ پرده بودن اوست؛ یعنی خداوند کاری کرده که مردم او را می بینند ولی نمی شناسند. (2)

این دو حدیث به وضوح بر زندگی عادی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در میان مردم (البته

ص:159

به طور ناشناخته) دلالت دارد.

ج) از محمد بن عثمان (نایب دوم امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) که از احوال حضرت کاملاً آگاه بوده چنین نقل شده است:

به خدا قسم، صاحب این امر (امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) هرساله در موسم حج حاضر می شود و مردم را می بیند و می شناسد. آنان نیز او را می بینند، اما نمی شناسند. (1)

هر جمعه در دعای ندبه می خوانیم:

بنفسی انت من مغیب لم یخل منا، بنفسی انت من نازح ما نزح عنا؛

جان فدایت! تو آن غایبی که از میان ما بیرون نیستی، جانم فدایت! تو آن دور شده از وطنی که از ما دور نیستی.

بنابراین، طبق این روایات، فرضیۀ اول (زندگی کردن امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در عالمی دیگر) و فرضیۀ دوم باطل می گردند.

در روایتی از امیرمؤمنان علیه السلام در مورد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین آمده است:

مردم دنبال او می گردند، ولی او را نمی یابند. اما به خدا قسم حجت خدا روی زمین است؛ در راه ها پیاده می رود، در خانه ها داخل می شود، در شرق و غرب حرکت می کند، سخنان را می شنود و بر جماعت سلام می کند، می بیند ولی دیده نمی شود. (2)

خود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم به ابن مهزیار فرمودند:

پدرم با من عهد کرد نزدیک مردمی که خداوند به آن ها غضب کرده نباشم، و به من دستور داد در کوه های سخت و صعب العبور و سرزمین های بی آب و

ص:160

علف زندگی کنم. (1)

از این روایات استفاده می شود که حضرت حضوری همیشگی در جامعه داشته و با مردم دیدار و صحبت می کند؛ به منزل بعضی می رود، ولی مردم او را نمی شناسند، و این کارها را به طور ناشناس انجام می دهد؛ اما محل زندگی و سکونت ایشان داخل شهرها نیست، بلکه در بیابان ها و کوه ها و محل های دور از مردم است.

همچنین حضرت دائماً در حال تغییر مکان خود هستند و جای ثابتی برای سکونت ندارند. (2)

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف کجاست؟

در زمان غیبت کبرا، مکان مشخصی برای سکونت حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکر نشده است. البته بعضی از مکان ها و مقام ها به نام مبارک ایشان مزین است، مانند مدینۀ منوره و مکۀ معظمه؛ چون حضرت هرساله در مراسم حج حضور دارند. در مکان های خاص دیگری مانند مسجد مقدس جمکران، مسجد سهله، مسجد کوفه، مقام حضرت صاحب الامر در وادی السلام نجف، حرم ائمۀ معصومین و... نیز به طور پراکنده حضور دارند. البته باید توجه داشت که مکان های منتسب به حضرت، به معنای اقامت ایشان در آن جا نیست.

آیا صحت دارد که محل استقرار حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در کوه رضوا است؟ این کوه کجاست؟

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت کبرا مکان خاصی ندارد. نه در کوه رضوا ساکن است و نه در جای دیگر. البته ممکن است به آن کوه، مثل بعضی جاهای دیگر

ص:161

رفت و آمد کند.

کوه رضوا از کوه های مدینه است که در نزدیکی شهر «ینبع» قرار دارد و فاصله بین آن کوه تا مدینه، چهل میل است.

آیا داستان جزیرۀ خضرا واقعیت دارد یا خیر؟

اصل این قضیه به دو حکایت باز می گردد که در بحارالانوار، ج53، ص213 و ج52، ص159 آمده است:

الف) حکایت اول از کمال الدین، احمد بن محمد یحیی انباری است که در سال 543 هجری (حدود نهصد سال پیش) نقل شده است. (1)

ب) حکایت دوم را علی بن فاضل مازندرانی در سال 699 هجری (حدود هفتصد سال پیش) نقل کرده است.

نکات مشترک این دو حکایت:

محل سکونت فرزندان آن حضرت در جزیره ای در میان دریاست؛

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اکنون همسر و فرزند دارد؛

آن جزیره، بسیار خوش آب و هوا و سرسبز بوده و در نقاط دیگر دنیا نظیر ندارد؛

نظم اجتماعی، رفاه و کیفیت سلوک مردم در آن جزیره بسیار عالی است؛

ناقلان هردو داستان (انباری و فاضل مازندرانی) ناشناخته هستند.

نظریات دربارۀ این دو حکایت

گروهی بر این عقیده اند که داستان واقعی است.

برخی از کسانی که اصل داستان را پذیرفته اند، آن را با مثلث برمودا تطبیق داده اند. (2)

ص:162

پژوهشگران سترگی چون شیخ جعفر کاشف الغطاء، آقابزرگ تهرانی، علامه شوشتری، علامه سیدجعفر مرتضی عاملی، محمد باقر بهبودی و... بر این عقیده اند که داستان جزیرۀ خضراء واقعیت ندارد؛ لذا بر هردو حکایت، اشکالات متعدد سندی، تاریخی و محتوایی وارد نموده اند.

اینک جداگانه به ذکر برخی از مشکلات که به هریک از این دو حکایت وارد شده می پردازیم:

الف) حکایت علی بن فاضل مازندرانی

اشکالات سندی: مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار تصریح کرده که

این حکایت را در کتاب های معتبر نیافته و به همین علت آن را در بابی جداگانه نقل می کند. (1)

هیچ یک از علما و بزرگان معاصرِ علی بن فاضل مازندرانی، همچون علامه حلی و ابن داوود (2) اسمی از او و داستانش نبرده اند. از این رو این قضیه از چند حال خارج نیست: یا معاصران وی داستان او را دروغ و باطل تلقی کرده اند، یا اصلاً چنین داستانی را نشنیده اند و یا این که این داستان بعد از آن ها بوده است.

در میان منابع موجود، کهن ترین مأخذی که برای این داستان به چشم می خورد، کتاب مجالس المؤمنین، نوشتۀ قاضی نورالله شوشتری است که در سال 1019 هجری قمری به شهادت رسیده است؛ در حالی که داستان جزیرۀ خضراء مربوط به سال 699 هجری است (3) (یعنی این کتاب، حدود 300 سال بعد نوشته

ص:163

شده است).

بر این حکایت از نظر سندی اشکالات دیگری نیز وارد است که علاقه مندان می توانند به منابعی که در پایان معرفی می گردد، مراجعه کنند.

اشکالات محتوایی: در داستان علی بن فاضل به مطالبی اشاره شده که با بسیاری از مسلّمات دینی سازگاری ندارد و روایات بسیاری برخلاف آن مطالب آمده است، که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1. در متن روایات آمده که فاضل مازندرانی از شخصی به نام سیدشمس الدین می پرسد: «چرا در میان برخی آیات قرآن ارتباط منطقی وجود ندارد؟» سیدشمس الدین می گوید: «این قرآنی است که خلیفۀ اول (ابوبکر) جمع آوری کرده و بعضی آیات آن را حذف نموده است. او قرآن امام علی علیه السلام را نپذیرفت؛ به همین دلیل بعضی از آیات آن با هم سازگاری ندارد».

همان گونه که مشاهده می شود، اگر کسی این بخش از حکایت را قبول کند، به تحریف قرآن کریم معتقد شده است. این مطلب به اجماع شیعه و سنی و به موجب تصریح آیۀ «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»؛ (1) «البته ما قرآن را بر تو نازل کردیم و خود نیز آن را پاسبانی خواهیم نمود»، باطل و مردود است. به علاوه، اهتمام و توجه زیاد مسلمانان به نوشتن و حفظ قرآن و تعدد نسخه ها و شیوع آن در بین مسلمانان، از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و زیر نظر مستقیم آن حضرت تا حدی بود که تبدیل و تحریف آن، از امور ناشدنی و ممتنع به شمار می رفت. (2)

2. در متن داستان آمده است: خمس بر تمام شیعیان حلال است و پرداخت

ص:164

آن واجب نیست. این نظریه نیز پذیرفتنی نیست؛ چون خلاف نظر مشهور فقهای اسلام است.

متن داستان، بر وجود همسر و اولاد برای حضرت دلالت می کند. این نظریه را بزرگانی چون شیخ مفید، بیاضی و طبرسی نپذیرفته اند و روایاتی را که بر وجود اولاد برای حضرت دلالت می کند، از نظر سند رد کرده اند. علاوه بر آن، روایاتی برخلاف آن داریم. می توان برای مطالعۀ بیش تر در این موضوع به کتاب های مفصل

رجوع کرد. (1)

ب) حکایت انباری

اشکالات سندی: داستان انباری فاقد هرگونه استناد است؛ چون خود صاحب کتاب التعازی (2) آن را نقل نکرده است؛ بلکه استنساخ کنندۀ ناشناخته ای آن را در پایان کتاب التعازی افزوده است که معلوم نیست این خبر را از کجا و از چه کسی نقل کرده است.

همچنین اشخاص مذکور در سند، شناخته شده نیستند و در کتاب های رجالی شیعه ذکری از آنان به میان نیامده و راوی خبر هم ناشناخته است و تنها به مسیحی بودن او تصریح شده است.

اشکالات محتوایی: در متن داستان، از شهرهایی نام برده شده که در منابع جغرافیایی معتبر و کهن، مانند معجم البلدان یاقوت حموی، اصلاً نامی از آن ها برده نشده است. از آن جا که در این منبع، اسامی روستاهای دورافتاده هم از

قلم نیفتاده، چگونه ممکن است از جزیره ای با این عظمت ذکری به میان

ص:165

نیامده باشد.

همچنین در متن حکایت آمده که فرزند امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از یهود و نصارا جزیه گرفت، ولی اموال اهل سنت را مصادره کرد، یعنی با اهل سنت برخوردی سخت تر از یهود و نصارا داشت، در صورتی که چنین چیزی امکان ندارد.

علاقه مندان می توانند برای مطالعۀ بیش تر به کتاب ها و منابعی که در ذیل معرفی می گردد، مراجعه کنند:

1. محمدتقی شوشتری، سیدجعفر مرتضی عاملی، ابراهیم امینی، جزیرۀ خضراء، افسانه یا واقعیت، ترجمۀ ابوالفضل طریقه دار.

2. غلامرضا نظری، جزیرۀ خضراء، تحریفی در تاریخ شیعه.

3. سیدجعفر مرتضی عاملی، جزیرۀ خضراء، در ترازوی نقد، ترجمۀ محمد سپهری.

4. مجتبی کلباسی، «بررسی افسانۀ جزیرۀ خضراء»، فصل نامۀ انتظار، شماره های 1-4.

آیا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در مثلث برمودا زندگی می کند؟

دربارۀ این مسئله چند نکته جالب توجه است:

1. در شمال غربی اقیانوس اطلس (نزدیک قارۀ امریکا) جزیره های کوچکی (حدود 360 جزیره که 20 جزیرۀ آن مسکونی است) قرار دارد. این جزیره ها به برمودا معروف هستند؛ برمودا، نام یکی از جزایر بزرگ آن مجموعه است. (1)

2. مثلث برمودا به منطقه ای مثلث شکل می گویند که یک رأس آن، جزیرۀ برمودا (33 درجۀ شمالی و 64 درجۀ غربی) است، یک رأس آن بندر میامی در ساحل شرقی ایالت فلوریدا، از مهم ترین بنادر ایالات متحده است، و رأس دیگر

ص:166

آن نیز سن خوان (سن ژوان) پایتخت پورتوریکو (یکی از جزایر بزرگ دریای کارائیب) است که در شرق کشور دومینیکن قرار دارد. (1)

3. از آن چه گفته شد، وجود محلی به نام جزیرۀ برمودا و ناحیه ای به نام مثلث برمودا ثابت می شود. این جزایر از لحاظ جغرافیایی، محل مشخصی دارد و در نقشه ها ثبت شده است.

4. اصل ملاک دربارۀ این جزیره و مثلث برمودا، اخباری است که مخابره و ثبت شده است. در حدود سال 1355 شمسی، یعنی دو سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در تمام مطبوعات و رادیوها، اخباری شگفت از حوادث دردناک و اسرارآمیز این جزیره و منطقه اعلام شد و به تبع آن، در مجلات داخلی ایران نیز مطالبی ترجمه و بیان گردید، اما در سال های اخیر از چنین حادثه هایی سخن گفته نمی شود، در حالی که با گسترش ارتباطات باید اخبار بیش تر و دقیق تری ارائه می شد.

5. بعضی دربارۀ پخش گستردۀ این اخبار استدلال کرده اند که چون کشور کوبا رابطۀ خوبی با شوروی سابق داشت و از طرفی نزدیک بودن آن به ایالات متحدۀ امریکا، خطر جدی برای امریکا به شمار می آمد و می توانست جایی برای نصب ابزار جاسوسی و جنگی و در واقع پایگاهی برای شوروی در نزدیکی آن کشور باشد، امریکا به این فکر افتاد که در نزدیکی کوبا (مثلث برمودا) با شایعه کردن این اخبار، منطقۀ خطرناک و ناامنی به وجود آورد و در آن جا پایگاهی بسازد که کوبا را از نزدیک زیر نظر بگیرد و اگر کسی خواست نزدیک آن شود، او را از بین ببرد و آن را به نیروهای اسرارآمیز منتسب سازد. بنابراین اخبار مخابره شده، همه جنبۀ سیاسی و امنیتی داشته و در واقع ساختگی بوده است. البته امکان دارد برای واقعی جلوه

ص:167

کردن، چند هواپیما و کشتی را از بین برده باشند؛ زیرا از آن جنایت کاران چنین کاری بعید نیست.

6. متأسفانه بعضی با شنیدن این رویدادها، ادعا کردند یا احتمال دادند که آن منطقه، همان جزیرۀ خضراء و محل زندگی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ در حالی که این احتمالی بیش نبوده و عقیده ای شخصی است که از کج فهمی افراد خبر می دهد؛ زیرا وقتی اخبار دردآور و غم انگیز کشته شدن عده ای بی گناه که گاه راه را گم کرده اند یا سوار بر کشتی تجاری بوده اند، دنیا را فرا گیرد و همه ناراحت شوند و اظهار هم دردی کنند، معلوم است که وقتی کسی در این حال ادعا کند آن جا جزیرۀ امام ماست و حضرت و یارانش چنین کارهایی را انجام داده اند، ناآگاه و بی خرد است. به راستی این ادعا به شنوندگان و خوانندگان چه پیامی منتقل می کند؟ آیا جز این است که بر خشونت طلبی و خون ریزی دین اسلام و پیشوایان دین تأکید می ورزد؟

7. وقتی از مدعیان وجود جزیرۀ خضراء می پرسند: چرا تا به حال کسی

آن را روی کره زمین ندیده است، می گویند: خدا قدرت دارد که آن را از چشم ها دور کند و کسی آن را نبیند. (1) باید از این افراد پرسید: اگر خدا چنین کاری را می کند، پس چه لزومی دارد که هواپیماها و کشتی ها در آن منطقه نابود شوند و چرا باید این افراد بی گناه کشته شوند؟ پس در صورت درستی داستان جزیرۀ خضراء و کشته شدن دشمنان (که در آن روایات آمده)، آیا کسی که راه را گم کرده و اتفاقاً به آن جا رسیده، مستوجب قتل است؟ آیا ارائۀ چنین تصویری از اسلام و امام صحیح است؟

ص:168

نتیجه:

1. مثلث برمودا وجود دارد، اما اخبار نقل شده دربارۀ آن ساختگی و برای اهداف سیاسی بوده است.

2. تطبیق آن بر جزیرۀ خضراء، ادعایی شخصی است و فقط از سوی فردی ناشناخته به نام ناجی النجار ابراز گردیده است. به نوشتۀ او، فقط به دلیل تشابهاتی که بین جریان جزیرۀ خضراء و اتفاقات نقل شده دربارۀ مثلث برمودا وجود داشته، به این نتیجه گیری رسیده (1) و طبیعی است که این نتیجه گیری ارزش علمی ندارد.

3. پذیرش چنین چیزی، خدشه دار کردن چهرۀ دین و خطرناک معرفی کردن امام رحمت و رأفت است که با قوانین مسلّم دین سازگاری ندارد.

ص:169

ص:170

به این عمل نماید و در این صورت، ترک کنندۀ سنت نبوی نیز نخواهد بود. از همین جا می توان استفاده کرد دعاهایی که در آن ها به حضرت و خانوادۀ او اشاره کرده، می تواند به دوران ظهور آن بزرگوار مربوط باشد، نه زمان غیبت.

در مقابل این نظریه، دیدگاه دیگری مطرح است که قاطعانه ازدواج حضرت را نفی می کند. عمده دلیل ایشان هم این است که لازمۀ ازدواج حضرت، یا طولانی بودن عمر همسر اوست که دلیلی بر آن نداریم، یا آن که حضرت پس از رحلتِ همسر، مجبور است با دیگری ازدواج کند، یا به دلیل ازدواج باید فرزندانی داشته باشد که سرپرستی آن ها موجب شناخته شدن حضرت گردد و... .

البته این مطالب هم، سست و بی اساس است. ممکن است حضرت در برهه ای از حیات خود _ حتی در غیبت _ همسری اختیار کند و آن زن از دنیا برود. در این صورت، ایشان هم به سنت نبوی عمل کرده و هم مشکلات و پی آمدهایی برای آن حضرت پیش نیاید.

آیت الله صافی می گوید: باید متذکر بود که جواب این پرسش در هالۀ قدس غیبت امام قرار دارد و خفاء امر امام علیه السلام که یکی از نشانه ها و خصایص آن حضرت است، در این نواحی نیز اثر گذاشته است. لذا به طور تحقیق و یقین نمی توان به آن پاسخ داد؛ چون احادیث و روایات اطمینان بخش در دست نداریم. یا این که به نظر حقیر نرسیده است و اگر در عصر ائمه علیهم السلام و در وقت صدور سایر روایات این گونه پرسش ها مطرح شده باشد، شاید بعضی روات احادیث، به حفظ و ضبط احادیث آن همت نگماشته اند.

بعضی روایات هم که در دسترس است، با چشم پوشی از وضع سند و متون آن ها، از جهت اختلاف نسخه ضعیف اند، مانند روایت شیخ الطائفه شیخ طوسی که از مفضل بن عمر روایت می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ یک از

ص:171

فرزندان او و دیگران از محل وی اطلاع ندارند». (1)

اما الغیبة نعمانی این حدیث را این چنین روایت کرده است: «... و از جایگاهش هیچ کس از دوست و بیگانه آگاهی نمی یابد». (2)

با وجود این اختلاف، یعنی روایت نعمانی به جای وُلده، وَلِی است و استناد به نقل الغیبة شیخ طوسی اطمینان بخش نیست، بلکه نقل الغیبة نعمانی از بعضی جهات مانند سند و لفظ حدیث اقرب به اعتبار است.

بعضی روایات دیگر مانند خبر کمال الدین انباری و خبر زین الدین مازندرانی، که قبلاً در بحث جزیرۀ خضراء در این مورد بحث شده است، قابل استناد نمی باشد؛ و بعضی دیگر مثل فقرات بعضی ادعیه و زیارات نیز صراحت ندارد و قابل حمل بر عصر ظهور می باشند؛ و علاوه بر فرض قبول دلالت، متعرض خصوصیات و تفصیلات نمی باشند، فقط به طور اجمال اهل متزوّج بودن و فرزند داشتن آن حضرت را بیان می کنند.

خلاصۀ سخن آن که اگرچه همسر و فرزند داشتن آن حضرت محتمل است، اما در بررسی اخبار، به حدیث معتبری که موجب اطمینان باشد و خصوصیات متضمن تفاصیل این موضوع باشد، نرسیدیم و دنبال کردن و تعقیب این موضوع لزومی هم ندارد. (3)

بنابراین ما نه دلیلی بر ازدواج حضرت داریم و نه سندی بر ازدواج نکردن او، ضمن این که مبهم بودن این مسئله می تواند دارای حکمتی باشد؛ چون در هر صورت مشکلاتی پیش می آید.

ص:172

آن چه در روایات آمده این است که همواره سی نفر از بهترین انسان ها در خدمت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند و او را در حل مشکلات یاری می کنند و تنها آنان از محل زندگی امام باخبرند. (1)

آیا صحت دارد که اگر دختران با عفت باشند، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با دختران عفیف ازدواج می کند؟

این قضیه صحت ندارد، بلکه بنابر توصیۀ قرآن مجید و روایات اهل بیت علیهم السلام، هر انسانی باید وظیفۀ خود را به خوبی بشناسد و خالصانه به وظیفۀ خود عمل نماید، به این امید که مورد رضایت و توجه خاص خداوند متعال و حجت او

قرار گیرد.

ص:173

«شبانگاه از بیمناک ترین مردم است، اما صبح گاه از ایمن ترین آنان می گردد. برنامۀ کارش شبانه روزی به وی وحی می شود». عرض کردم: «به او وحی می شود؟» فرمود: «وحی می شود، اما وحی پیامبری نیست، بلکه مانند وحی و الهامی است که به مریم دختر عمران و مادر موسی نسبت داده شده است. ای اباالجارود! قائم آل محمد از مریم و مادر موسی نزد خدا گرامی تر است». (1)

از این قبیل احادیث استفاده می شود که بر وجود مقدس امام الهام می شود و از این طریق خبر داده می شود.

ثانیاً، ممکن است گفته شود که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، وقت ظهور را توسط ائمۀ اطهار علیهم السلام به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خبر داده، مثلاً به این صورت که وقایع و حوادث معیّنی را از نشانه های فرارسیدن وقت ظهور معرفی کرده و امام زمان در انتظار بروز آن علامت هاست.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

خداوند شمشیر و پرچم آن جناب را هنگام ظهور به صدا می آورد، می گویند: ای دوست خدا به پا خیز و دشمنان خدا را بکش. (2)

یکی از شواهد احتمال مذکور، روایاتی است که دلالت می کنند برنامه و دستورالعمل تمام امامان، مهرکرده از جانب پروردگار عالم بر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است و ایشان آن را به علی بن ابی طالب علیه السلام تحویل داد. علی علیه السلام هنگام خلافت، صحیفۀ خویش را گشود و طبق آن عمل کرد. سپس آن را به امام حسن علیه السلام تحویل داد و به همین کیفیت، نوبت به هر امامی می رسید، مهر نامۀ خویش را می گشود و به آن عمل می کرد. اکنون نیز برنامۀ کار و دستورالعمل امام

ص:174

زمان نزدش موجود است. (1)

به هر تقدیر این مسئله نیازمند تحقیق بیش تری است.

آیا عدم آگاهی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از زمان ظهور، نقصی برای امام و مقام امامت محسوب نمی شود؟

اولاً، دقیقاً معلوم نیست که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وقت ظهور را نداند؛ اگرچه از بعضی روایات فهمیده می شود که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وقت ظهور را نمی داند، (2) اما این مسئله قطعی نیست. از طرف دیگر از بعضی آیات (3) و روایات (4) استفاده می شود که امام در صورت اراده به همه چیز علم خواهد داشت.

ثانیاً، بر فرض عدم علم، خلل و اشکالی برای مقام امام ندارد؛ زیرا تنها خداوند است که نهان و آشکار موجودات عالم را می داند و اگر چیزی بر خداوند مخفی باشد، علت نقص خداوند خواهد بود، اما غیر از خداوند، ازجمله امامان، محدودند و طبیعتاً علم و قدرت و سایر اوصاف آن ها نیز محدود است و اگر چیزی را ندانند، دلیل بر ضعف آن ها نیست. بنابراین برخی از علوم را تنها خدا می داند و هیچ کس حتی امامان از آن خبر ندارند؛ مثل زمان قیامت.

هنگام دعا کردن و امداد خواستن از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف - با توجه به پهناور بودن جهان - چطور الساعه به ایشان الهام می شود؟

علم امام همانند علم ما نیست؛ زیرا انسان ها معمولاً علومشان کسبی و در محدودۀ عالم شهود است، در حالی که علم امام منحصر به عالم شهود نیست، بلکه عالم به غیب نیز هست. لذا به راحتی و در کم ترین زمان از دعاها و

ص:175

خواسته های ما اطلاع پیدا می کند؛ مثلاً سید بن طاووس نقل می کند که شخصی طی نامه ای از امام رضا علیه السلام سؤال می کند: «ما وقتی به شما احتیاج داریم چه کنیم؟» حضرت در جواب فرمودند: «اگر حاجتی داری لب هایت را تکان بده، جوابت می رسد»؛ (1) یعنی اگر تنها زمزمه کنی و صدایت را هم کسی نشنود، من می شنوم.

برای توضیح این مطلب لازم است نکاتی را متذکر شویم:

1. مأموریت امام از لحاظ زمان و مکان، بسیار گسترده است. او تنها امام زمین و زمان نیست، بلکه امام ملک و ملکوت است.

2. مأموریت و تسلط امام تنها به ظاهر عالم ختم نمی شود، بلکه دربرگیرندۀ ظاهر و باطن اجتماع و انسان ها نیز هست.

3. علم امام حضوری است، نه کسبی و حصولی؛ یعنی ما به دلایل متعدد (مذکور در کتب کلامی شیعه) معتقدیم که علم امام موهبتی الهی و علم لدنّی است. (2)

4. علوم الهی نیز از ویژگی های خاصی برخوردارند که آن ها را در مقایسه با سایر علوم ممتاز می کند:

الف) علم الهی روشن است و هیچ نقطۀ تاریکی در آن نیست. لذا در آن اختلافی نیست و چیزی به نام واضح و واضح تر در آن وجود ندارد؛

ب) علوم الهی نزد انبیا و ائمه علیهم السلام حاضر است، لذا آنان در هیچ پرسشی نگفتند بعداً جواب می دهیم و یا نیاز به تأمل و تفکر داریم؛

ج) علوم الهی نیازمند مقدمه چینی نیست؛ چون در آن ها اختلافی دیده

ص:176

نمی شود، لذا بین انبیا و امامان علیهم السلام در هیچ امری اختلاف نیست؛

د) علوم الهی نیاز به تجدید نظر ندارد، بلکه به قوت و ظهور آغازین خود

باقی است؛ (1)

5. روایات به کیفیت علوم ائمه علیهم السلام اشاره دارند:

الف) امام نسبت به هرچه دربارۀ آسمان و زمین و بهشت و جهنم (تا قیامت) واقع می شود، عالم است و چیزی نیست که ائمه علیه السلام به آن علم نداشته باشند؛ (2)

ب) جمیع علوم ملائکه و انبیا نزد ائمه علیهم السلام موجود است و هر امامی جمیع علوم امام قبل از خود را داراست؛ (3)

ج) روایاتی داریم که دلالت دارند بر این که ائمه علیهم السلام بر همۀ احتیاجات و اعمال بشر و بر احوال شیعیان آگاهی دارند، و حتی اگر بلا یا مصیبتی به آنان برسد آگاه اند؛ یعنی به همۀ بلایا و منایا، (زمان و کیفیت آن ها) آگاهی دارند؛ همچنین به آن چه در دل انسان ها می گذرد، آگاهی دارند؛ (4) در این زمینه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در توقیعی که برای شیخ مفید فرستاده فرمودند:

انا نحیط علماً بانبائکم ولما یعزب عنّا شیءٌ من اخبارکم؛

به همۀ خبرهای شما آگاهیم و چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نیست.

نکتۀ آخر این که، اگرچه علم امام از ناحیۀ خداوند است، ولی بین علم خداوند و علم امام تفاوت وجود دارد؛ زیرا علوم الهی برای خداوند ذاتی و استقلالی است (علم غیب، ذاتی خداوند است). به عبارت دیگر، تنها کسی که ذاتاً و به خودی

ص:177

خود از غیب آگاه است، خدای سبحان است و این بدان معنا نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، ائمه یا ملائکه به غیب علم نداشته باشند؛ بلکه علم دارند، اما علم آن ها ذاتی نیست، بلکه تبعی است و به خواست پروردگار، عالِم اند.

آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شاهد و ناظر اعمال است؟

در متون دینی ما آمده است که همه کس و همه چیز نزد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حاضر است و امام بر احوال مردم آگاه است.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

«وَقُلْ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ...»؛ (1)

بگو عمل کنید، خداوند و فرستادۀ او و مؤمنان اعمال شما را می بینند.

دربارۀ این آیۀ شریفه، روایات بسیاری نقل شده و شاید به حد تواتر برسد (2) که علاوه بر خداوند متعال، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام از اعمال همۀ امت آگاه می شوند.

در اصول کافی در بابی با عنوان «عرضۀ اعمال» روایات متعددی در ذیل همین آیۀ شریفه ذکر شده است که مراد از «مؤمنون»، ائمۀ اطهار علیهم السلام هستند، ازجمله

این روایت:

شخصی خدمت امام رضا علیه السلام آمد و عرض کرد: «برای من و خانواده ام دعا کنید». امام فرمود: مگر دعا نمی کنم:

والله ان اعمالکم لتعرض علی فی کل یوم ولیلة؛

به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می شود.

ص:178

روای می گوید: این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود:

اما تقرأ کتاب الله عزوجل وَقُلْ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ، وهو والله علی بن ابی طالب؛ (1)

آیا کتاب خداوند عزوجل را نمی خوانی که می فرماید: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان، عمل شما را می بینند. به خدا سوگند! منظور از مؤمنان علی بن ابی طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) هستند.

امام علی علیه السلام هم می فرماید:

لیس یغیب عنا مؤمن فی شرق الارض ولا فی غربها؛ (2)

هیچ مؤمنی در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست.

امام صادق علیه السلام هم می فرماید:

ان الدنیا لتمثل للامام مثل فلقة الجوز فلا یعزب عنه شئ... ؛ (3)

دنیا (آسمان و زمین) در نزد امام چون پاره گردویی حاضر و نمایان است و چیزی از او پوشیده نیست.

لذا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به شیخ مفید می فرماید:

فانا نحیط علماً بانبائکم ولا یعزب عنا شئ من اخبارکم؛ (4)

ما بر احوال شما آگاهیم و هیچ چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده و مخفی نیست.

یک چشم زدن غافل از آن ماه نباشید

شاید که نگاهی کند آگاه نباشید

ص:179

روشن است که اعمال، اعم از جوارحی و جوانحی است، لذا امام از هر نوع نیت و عملی که در کارنامۀ انسان ثبت شود، آگاه است.

از عبدالرحمان پرسیدند: چرا شیعه شدی و به امامت امام هادی علیه السلام معتقد گشتی؟ گفت: چیزی دیدم که موجب شد چنین اعتقادی را بپذیرم. من مردی فقیر بودم. برای گرفتن کمک به دربار متوکل رفتم. آن روز متوکل دستور داده بود تا علی بن محمد بن الرضا علیه السلام احضار شود. به یکی از حاضران گفتم: این مرد کیست؟ گفت او مردی علوی است که رافضیان معتقد به امامت اش هستند و متوکل او را برای کشتن حاضر کرده است. دیدم امام سوار بر اسب آمد و مردم از سمت راست و چپ در دو صف ایستاده و به او نگاه می کنند. هنگامی که او را دیدم، محبتش در دلم افتاد. بنا کردم در دل خود برای او دعا کردن که خداوند شرّ متوکل را از او دفع کند. او پیشاپیش می آمد و به یال اسبش نگاه می کرد، ولی به راست و چپ نگاه نمی کرد. من پیوسته در دل به او دعا می کردم. هنگامی که کنارم رسید، صورتش را به سویم گردانید. آن گاه فرمود: «خداوند دعایت را مستجاب کند و عمرت را طولانی، و مال و فرزندانت را زیاد گرداند». از هیبت او، بر خود لرزیدم و در میان رفقایم افتادم. پرسیدند چه شده؟ گفتم: خیر است و به هیچ مخلوقی نگفتم. خداوند متعال به برکت دعای او راه هایی از مال و ثروت بر من گشود. من به امامت این شخص معتقدم که آن چه در دلم بود، دانست و خداوند دعایش را درباره ام مستجاب کرد. (1)

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم در این زمان، چشم خدا در میان خلایق است (2) و بر احوال و اعمال ما آگاهی دارد.

ص:180

آیا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ما را می بیند؟

طبق بعضی از آیات قرآن، خدای متعال در هر زمان و برای هر امتی، رهبرانی قرار می دهد که معصوم از خطا و اشتباه اند و در روز قیامت به اعمال آن ها گواهی می دهند. کسی که شاهد بر اعمال امت باشد، نباید در شهادتش اشتباه کند و نیز باید احاطۀ علمی بر همۀ اعمال امت داشته باشد. بنابراین امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شاهد بر اعمال و رفتار ماست و اگر بخواهد می تواند ما را ببیند. (1)

آیا وقتی با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف صحبت می کنیم، ایشان صدای ما را می شنود؟ در این صورت چرا جواب ما را نمی دهد؟

با توجه به مضمون روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده است، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از شدت محبتی که به دوستان خود دارد، هر زمانی که شخصی او را یاد کند، نگاهی به او می نماید و سزاوار است که یادکننده به جهت احترام و تعظیم، از جای خود برخیزد. هنگامی که مولای خویش او را به نظر مهر و عطوفت نگاه می کند، پس از جای خود برخیزد و از خدای تبارک و تعالی، تعجیل فرج ایشان را بخواهد. (2)

بنابراین قطعاً امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف صدای ما را می شنود، اما این که چرا حاجات ما را برآورده نمی کند، دلایل مختلفی دارد؛ مثلاً شرایط استجابت دعا را فراهم نمی کنیم که ازجملۀ آن ها ترک معصیت خداست، یا این که برآورده شدن آن حاجت به صلاح ما نیست، مانند بیمار دیابتی ای که از ما درخواست شیرینی می کند (از آن جا که او را دوست داریم به درخواست او توجهی نمی کنیم). به این ترتیب، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز که مهربان تر از پدر و مادر است، برای تربیت ما بسیاری از

ص:181

خواسته های ما را به خاطر خودمان اجابت نمی کند.

چرا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف رساله ندارد و به وسیلۀ فقها رسالۀ خود را در اختیار مردم قرار نمی دهد؟

روشن است که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در غیبت به سر می برد و یکی از نتایج زندگی غایبانه این است که ما به آن حضرت دسترسی نداریم تا از ایشان تقاضای رساله نماییم؛ اما این به معنای مکلف نبودن مؤمنین از عمل به احکام شرعی نیست. از این رو امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در توقیع اسحاق بن یعقوب که به دست نایب دوم امام، یعنی محمد بن عثمان صادر گشت، فرمود:

و اما رویداد و پیش آمدهایی که در آینده روی خواهد داد، دربارۀ آن ها به راویان حدیث ما رجوع کنید؛ زیرا ایشان حجت من بر شمایند و من حجت خدا می باشم. (1)

علاوه بر این، دائماً مسائل جدیدی پیش می آید که نیازمند جواب امام است و از آن جا که دسترس به امام ممکن نیست و نمی توان جواب آن ها را از امام جویا شد، لذا باید به فقها رجوع کرد و احکام دین را از آن ها آموخت. در این باره که چرا امام مجبور به زندگی غایبانه شدند تا مردم از بهره مندی کامل از حضور ایشان محروم شوند، در ادامه گفت وگو خواهیم کرد.

آیا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خداوند متعال را می بیند؟

برای پاسخ به این سؤال مضمون حدیثی را می آوریم که شخصی از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید: «یا امیرالمؤمنین! آیا هنگام عبادت خدایت را دیده ای؟» امام علیه السلام فرمود:

آگاه باش! من هرگز خدایی را که ندیده باشم، عبادت نکرده ام.

ص:182

آن شخص گفت: «خدا را چگونه دیده ای؟» امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

بدان، خدا را با چشم نمی توان دید، ولی با قلب می توان او را درک کرد. (1)

یعنی خدا را با چشم سر نمی توان دید، ولی با چشم قلب می توان پی به وجود خدا برد.

بنابراین امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز خدا را نه با چشم ظاهری بلکه با چشم عقل و قلب می بیند؛ زیرا خدا جسم نیست که با چشم ظاهری قابل دیدن باشد.

ص:183

7. قدرت تکبیر؛ (1)

8. عبور از آب؛ (2)

9. ندای ابر. (3)

برای مطالعۀ بیش تر، به فصل ششم از کتاب نجم الثاقب محدث نوری مراجعه کنید.

ص:184

زیادی داریم که در کتاب منتخب الاثر و کتاب من هو المهدی (که با عنوان مهدی کیست ترجمه شده)، نقل شده اند. تعدادی از احادیث را از کتاب من هو المهدی بیان می کنیم:

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان امام سجاد علیه السلام است (139 روایت)؛ از فرزندان امام باقر علیه السلام است (139 روایت)؛ از فرزندان امام صادق علیه السلام است (137 روایت)؛ از فرزندان امام کاظم علیه السلام است (133 روایت)؛ از فرزندان امام رضا علیه السلام است (125 روایت)؛ از فرزندان امام جواد علیه السلام است (123 روایت)؛ از فرزندان امام هادی علیه السلام است (119 روایت)؛ فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است (118 روایت).

البته آیت الله صافی در منتخب الاثر تعداد بیش تری را نیز نقل کرده است؛ مثلاً برای فرزند امام حسن عسکری علیه السلام بودن، 146 روایت آورده و در این که نام پدر ایشان حسن است، 147 روایت دیگر را نقل کرده است.

بعضی از مورخان نوشته اند فرزند امام حسن عسکری علیه السلام به نام محمد در سن 6 یا 7 سالگی شهید شده است؛ آیا صحت دارد؟

البته هیچ یک از مورخین شیعه چنین نظری ندارند و نه تنها مورخین شیعه، که هیچ عالم شیعی چنین سخنی را نیاورده است. بلکه از بزرگان اهل سنت افرادی مانند محی الدین عربی هستند که به وجود و زنده بودن او گواهی داده اند و ما دلایل بسیار متعدد و فراوانی داریم که شهادت فرزند امام حسن عسکری علیه السلام صحیح نیست. از جنبۀ عقلی برهان های متعددی مانند: برهان لطف، عنایت، علت غایی، امکان اشرف و... دلالت می کنند که امکان ندارد زمین بدون امام باشد. البته محل بسط و بحث این دلایل در جای خود است؛ (1) اما این که این امام

ص:185

کیست، از حوزۀ عقل خارج است و به ناچار باید سراغ روایت رفت. آیت الله صافی گلپایگانی در کتاب منتخب الاثر بیش از نهصد روایت می آورد که بر دوازده گانه بودن امامان دلالت دارد و در بین آن ها پنجاه روایت، اسامی ائمه علیهم السلام را برشمرده و بیان می دارد که دوازدهمین و آخرین امام کیست.

آیا با وجود این همه دلیل عقلی و دلایل نقلی، می توان ذره ای در باطل بودن این ادعا شک کرد؟ آیا می توان با قول «بعضی»، حتی در صورت معتبر بودن منبع آن، از این همه مدارک و منابع دست کشید؟

طبیعی است که چنین قضاوتی نه علمی است و نه منصفانه و برای هیچ تحقیق کننده ای جای ابهامی باقی نمی گذارد، بلکه یقین به عقیدۀ شیعه پیدا می کند که حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از سال 255 (زمان تولد) تا زمان حال زنده است.

ص:186

لا یسمی حتی یظهره الله؛ (1)

نام او برده نمی شود تا خداوند او را ظاهر گرداند.

2. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

اما اسمه فان حبیبی رسول الله عهد الی ان لا احدث به حتی یبعثه الله؛ (2)

دوستم پیامبر از من پیمان گرفته است که نامش را نگویم تا زمانی که خداوند او را برانگیزد.

3. امام باقر علیه السلام فرمودند:

لایحل ذکره باسمه؛ (3)

بردن نامش جایز نیست.

4. امام صادق علیه السلام فرمودند:

ایاکم والتنویة باسم المهدی؛ (4)

از آشکار کردن نام مهدی بپرهیزید.

5. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز فرمودند:

ان دللتهم علی الاسم اذاعوه؛ (5)

اگر به نام راهنمایی کنی آن را فاش می کنند.

با توجه با این نوع روایات، طبیعی است که نباید نام حضرت برده شود و در مواردی که لازم است اسم حضرت نوشته شود، با حروف مقطعه (م ح م د) نوشته

ص:187

شود تا تصریح به اسم نگردد؛ و هنگام خواندن، بی اختیار به زبان جاری نشود. (1)

دربارۀ علت چنین حکمی باید گفت:

اولاً، بسیاری از احکام فقهی اسلام، تعبدی است که باید بدان ها عمل کرد و دانستن علت آن ضرورتی ندارد. لذا ائمه نیز علت همۀ احکام را بیان نکرده اند؛

ثانیاً، امام باقر علیه السلام می فرماید: «اگر بنی فاطمه نام او را بدانند، مصمم می شوند او را قطعه قطعه کنند». (2)

یکی از نواب خاص امام، محمد بن عثمان عمروی در این باره چنین توضیح می دهد:

حرام است بر شما که از اسم ایشان سؤال کنید. این حکم را من از خود نمی گویم؛ زیرا من حق حلال و حرام کردن ندارم، این سخن از طرف امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است و علت این را چنین بیان می کند: زیرا واقعیت در نزد خلیفه این است که امام حسن عسکری علیه السلام از دنیا رفته و فرزندی نیز از او برجای نمانده است... و اگر اسم وی معلوم شود، جست وجو شروع می شود. پس تقوا پیشه کنید و از سؤال کردن اسم خودداری کنید. (3)

از چنین روایاتی معلوم می گردد که علت حرمت بردن نام آن حضرت، ترس از تعقیب امام و اذیت کردن شیعیان است.

بر همین اساس عده ای از علما حرمت را مخصوص اوایل غیبت؛ خصوصاً دوران غیبت صغرا می دانند. (4)

اما روایاتی هم وجود دارد که آن را تا زمان ظهور، حرام می دانند؛ مثل:

ص:188

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

لا یسمیه باسمه ظاهراً قبل قیامه الّا کافر به؛ (1)

قبل از قیام، آشکارا نام او را نمی برد مگر منکر او.

امام باقر علیه السلام فرمود:

لایسمی حتی یظهره امره؛ (2)

نام برده نمی شود تا خداوند امر او را آشکار گرداند.

امام رضا علیه السلام فرمود:

لایسمی باسمه بعد غیبته احد حتی یراه ویعلن باسمه فلیسمه کل الخلق؛ (3)

احدی نام او را بعد از غیبتش نبرد تا او را ببیند و اسمش را آشکار کند، بعد همۀ مردم او را نام ببرند.

امام عسکری علیه السلام فرمود:

ولا یحل لاحد ان یسمیه او یکینه بکنیته الی ان یظهر الله دولته و سلطتنه؛ (4)

بر احدی جایز نیست او را به اسم یا کنیه بخواند تا آن که خداوند دولت و قدرت او را آشکار نماید.

با توجه به این روایات، عدۀ دیگری از علما مانند علامه مجلسی (5) و محدث نوری گفته اند: علت حرمت معلوم نیست و نمی تواند تقیه و ترس از تعقیب باشد. لذا حرمت ذکر نام ایشان همچنان باقی است. (6)

ص:189

البته طبیعی است که قائلین به جواز بردن نام حضرت، این روایات را توجیه کرده اند. (1) علاوه بر این که در بعضی از روایات و زیارات به اسم حضرت تصریح شده است. (2)

ص:190

به این دلیل او را قائم نامیدند که پس از فراموش شدن نامش، قیام می کند. (1)

3. منصور: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیۀ شریفۀ «مَن قُتِلَ مَظلُوماً» فرمود:

او حسین بن علی علیه السلام است و منظور از ادامۀ آیه «فَقَد جَعَلنا لِوَلِیهِ سُلطاناً فَلَا یسرِف فِی القَتلِ اِنَّهُ کانَ مَنصُوراً»» (2) امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که نامش در این آیه «منصور» می باشد؛ چنان که خداوند احمد و محمد را محمود، و عیسی را مسیح خوانده است. (3)

چرا به آن حضرت بقیة الله می گویند؟ معنای آن چیست؟

بقیة الله یعنی بازماندۀ خدا، و به حضرت مهدی، بقیة الله می گویند، چون او آخرین حجت خداست؛ یعنی بعد از همۀ پیامبران و امامان، او تنها حجت خدا در زمین است که به ارادۀ خداوند دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد.

چرا لقب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف «أباصالح» است؟

آیت الله مکارم شیرازی در این باره می فرماید: این که به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، اباصالح می گویند، به سبب این نیست که فرزندی به نام «صالح» دارد؛ زیرا «اب» در لغت عرب، تنها به معنای پدر نیست بلکه به معنای صاحب نیز هست. «اباصالح»، یعنی کسی که صالحانی در اختیار دارد. لقب اباصالح از آیۀ قرآن گرفته شده است؛ «وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ». (4) چون آیه، بشارتِ حاکمیت جهان را داده و این بشارت برای صالحان است که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، صاحب و فرماندۀ آن هاست.

ص:191

البته امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید:

هرگاه راه را گم کردی، صدا بزن «یا صالح» یا بگو «یا اباصالح» ما را به راه راست هدایت کنید تا خدا شما را مورد رحمت قرار دهد. (1)

بنابر روایت ذکرشده که در کتاب های معتبر روایی آمده، معلوم می شود اگر انسان در راهی حرکت کند و به هر دلیلی راه را گم کند و نداند که از کدام سو باید برود، می تواند «صالح» یا «اباصالح» را صدا بزند و درخواست راهنمایی کند.

در روایت آمده است: «یا اباصالح ارشدونا»، لفظ «ارشدونا» جمع است که معلوم می شود گروهی به این کار (هدایت مردم) مشغول هستند. از برخی روایات می توان نتیجه گرفت که عده ای از این افراد، از جنیان هستند؛ (2) خداوند آن ها را موکل زمین، برای راهنمایی مردم قرار داده است.

علامه مجلسی از پدر خویش نقل می کند: وقتی امیراسحاق استرآبادی در راه گم می شد، همین جمله را به زبان می آورد. آن گاه کسی به او کمک می کرد. امیراسحاق می فهمد که او امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است. (3)

محدث نوری در حکایت دیگری از ملاعلی رشتی چنین نقل می کند: یکی از اهل تسنن، مادری شیعه داشت و از او شنیده بود که لقب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف «اباصالح» است و گم شده ها را هدایت می کند. روزی او راه را گم می کند و از «اباصالح» کمک می طلبد. آن گاه کسی را می یابد که وی را تا نزدیکی روستایشان هدایت می کند و او نیز شیعه می شود. (4)

ص:192

بنابر دو حکایتی که سند معتبری دارند، «اباصالح» شامل امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز می شود. حتی می توان گفت، ایشان فرد اصلی این روایت هستند و جنیان و دیگران به فرمان ایشان، مردم را هدایت می کنند و گاهی نیز خود حضرت این امر را عهده دار می شود و گمراهان را هدایت می کند. برای اطلاع بیش تر می توانید به کتاب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اباصالح چرا؟ نوشتۀ علی هجرانی رجوع نمایید.

ص:193

هو سمی رسول الله و کنیه؛ (1)

او هم نام و هم کنیۀ پیامبر است.

اما علت این که لقب ایشان ابوالقاسم است، می توان به دو دلیل اشاره کرد که البته تصریح روایات نیست، بلکه از باب تطبیق است:

1. چون مقسم اموال است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «کنیۀ من ابوالقاسم است، چون خدا عطا می کند و من تقسیم می کنم». (2) در مورد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز آمده است که در دوران حکومت خویش اموال را مساوی بین مردم تقسیم می کند، (3) یا بدون شمارش، اموال را تقسیم می کند. (4)

2. چون ملاک تقسیم بهشت و جهنم است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ابوالقاسم هستم چون خداوند در روز قیامت جهنم را جدا می کند؛ «فمن کفر بی من الاولین والآخرین ففی النار؛ پس کسی که به من کافر شود از اولین و آخرین در آتش خواهد بود». و بهشت را جدا می کند: «فمن آمن بی وأقر بنبوتی ففی الجنة؛ (5) پس هر کس به من ایمان آورد و به پیامبری من اعتراف کند در بهشت خواهد بود».

در روایت دیگری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در مورد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف فرمود: «ومن انکره فی غیبته فقد انکرنی ومن کذبه فقد کذبنی ومن صدقه فقد صدقنی؛ (6) هرکس هنگام غیبت او منکرش شود مرا انکار کرده است و هرکس او را تکذیب کند مرا تکذیب کرده است و هرکس او را تصدیق کند مرا تصدیق نموده است». لذا انکار امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:194

یا ایمان به ایشان همان انکار یا ایمان به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که باعث تقسیم بهشت و جهنم است. پس او نیز ابوالقاسم است.

ص:195

البته می توان گفت در بعضی شرایط واجب می باشد؛ مثل این که این لقب یا القاب دیگر حضرت در مجلس یاد شود، آن گاه همۀ اهل مجلس به احترام آن به پا خیزند. در این حال اگر کسی از اهل مجلس بدون عذر از جای خود برنخیزد، و این برنخاستن توهین و هتک حرمت آن حضرت باشد، بدیهی است این عمل حرام می باشد.

آیت الله سیدمحمود طالقانی می گوید:

این دستور قیام، شاید برای احترام نباشد، و الّا باید برای خدا و رسول و اولیای مکرم دیگر هم به قیام احترام کرد. بلکه دستور آمادگی و فراهم کردن مقدمات نهضت جهانی و در صف ایستادن برای پشتیبانی ... این حقیقت است ... این همه فشار و مصیبت از آغاز حکومت دودمان دنائت و رذالت اموی تا جنگ های صلیبی و حملۀ مغول و اختناق و تعدیل های دولت های استعماری، بر سر هر ملتی وارد می آمد، خاکسترش هم به باد فنا رفته بود، لیکن دینی که پیشوایان حق آن دستور می دهند که چون اسم صریح «قائم»، مؤسس دولت حقۀ اسلام، برده می شود، به پا بایستید و آمادگی خود را برای انجام دستورات اعلام کنید و خود را همیشه نیرومند و مقتدر نشان دهید، هیچ وقت نخواهد مرد. (1)و (2)

ص:196

بهره و انتفاع مردم از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت، مانند نفع و بهره بردن انسان از آفتاب است در زمانی که زیر ابر پنهان است. (1)

در ذیل به بعضی از فواید به صورت فهرست وار اشاره می شود:

1. امام در نظام هستی محور و مدار است و بی وجود او برکات الهی بر زمینیان نازل نمی شود؛ امام صادق علیه السلام فرموده اند:

اگر زمین بدون امام بماند، هر آینه فرومی ریزد. (2)

2. اگرچه وجود امام، غایب است ولی عامل جدی ای برای حفظ مکتب شیعه و اسلام واقعی می باشد؛

3. وجود امام در عالم، موجب امید به آینده ای روشن و سراسر شور و اشتیاق است؛

4. چون امام ناظر اعمال ماست، پس این موجب خودسازی و... می شود؛

5. رابطۀ عالم ملکوت با انسان ها، به ویژه مسلمانان، از طریق امام معصوم است و او واسطۀ فیض الهی به بندگان است. (3)

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت چگونه ما را راهنمایی می کند؟

در واقع دو نوع هدایت داریم:

1. هدایت مستقیم که غالباً با حضور امام حاصل می گردد؛

2. هدایت باطنی که در این هدایت، به حضور حضرت و ملاقات مردم با او نیاز نیست و در واقع همان دست گیری از راه باطن و هدایت انسان از راه درون است که با غیبت حضرت نیز امکان دارد. به علاوه برخی از انواع هدایت که حضرت

ص:197

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در حق شیعیان انجام می دهد، مانند هدایت گم شدگان و شفای بیماران، در واقع متوقف بر حضور و ملاقات های مقطعی است؛ همچنین شیعه باور دارد که اعمالش به دست امام می رسد و امام، آن ها را می بیند. این امر باعث توفیق بیش تر در خودسازی می شود.

ص:198

ص:199

ص:200

خلاصه این که مطلبی که در سؤال آمده، هماهنگ با شعر لطیفی است که مرحوم فیض کاشانی سروده است:

گفتم که روی خوبت از من چرا نهان است

گفتا تو خود حجابی ورنه رخم عیان است

آیا مسئلۀ غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، و دومرحله ای بودن آن، توسط امامان قبلی مطرح شده است؟

روایات فراوانی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام دربارۀ غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در کتاب های شیعه موجود است که در بعضی از آن ها دو مرحله ای بودن غیبت امام نیز بیان شده است.

امام حسین علیه السلام فرمود:

قائم هذه الامة هو التاسع من ولدی وهو صاحب الغیبة؛ (1)

قائم این امت، نهمین نفر از نسل من خواهد بود و او صاحب غیبت می باشد.

و نیز امام صادق علیه السلام فرمود:

للقائم غیبتان احداهما قصیرة والاخری طویلة؛ (2)

برای قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف دو غیبت خواهد بود؛ یکی از آن ها کوتاه و دیگری طولانی مدت است.

حتی بسیاری از اصحاب ائمه علیهم السلام پیش از ولادت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کتاب هایی با عنوان «الغیبة» نوشته اند و روایات مربوط به غیبت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف را در آن ها تدوین کرده اند و نام این کتاب ها در کتب رجال، مانند رجال نجاشی آمده است. حتی بعضی از علمای اهل سنت هم اعتراف به غیبت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کرده اند، مانند

ص:201

ابن صباغ که در کتاب خود نوشته است:

روایات غیبت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پیش از ولادت او وجود داشته است و او پیش از قیامش دو غیبت خواهد داشت. (1)

ص:202

آن حضرت از زمان تولدشان ناشناس بوده اند.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از بدو تولد تا پنج سالگی نزد پدر بزرگوار خویش بوده و امام عسکری علیه السلام ایشان را مخفی می نموده و تنها به شیعیان امین نشان می داده است. آن حضرت بعد از شهادت پدرشان، در پنج سالگی به امامت رسید و از آن زمان تا پایان غیبت صغرا (حدود هفتاد سال)، کسی غیر از نایبان خاص امام با ایشان ارتباط نداشت و بعد از این دوران در 75 سالگی، غیبت کبرا آغاز شد. ارتباط با ایشان قطع شده، و کسی از محل اقامت ایشان خبردار نگشت. اما در روایات آمده است که امام در میان جامعه حضور دارند و شاهد اعمال و گفتار مردم هستند. (1)

ص:203

با توجه به حضور و عبادت سه امام بزرگوار شیعه در این خانه، و اقامت ایشان در سرداب برای مدتی، این خانه و سرداب آن، نزد شیعه مکانی مقدس شمرده می شود.

گفتنی است به علت تولد و زندگی مخفیانۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان حیات پدر، و همچنین آغاز غیبت با شهادت پدر و به امامت رسیدن ایشان، اظهارنظر دربارۀ محل شروع غیبت مشکل است؛ چراکه اساساً غیبتْ یک امر دفعی نبوده تا از مکان آن سؤال شود، بلکه غیبت امری تدریجی بود که در طول سال ها به اوج خود رسید و به غیبت تامه منجر شد. به علاوه که این امر مسئله ای فرعی است. مهم این است که ما یقین داریم حضرت در طول دوران غیبت میان مردم است

و در مجامع شرکت می کند، نه این که امام تا زمان ظهور در سرداب مخفی

شده است. (1)

ص:204

الف) حفظ جان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف: حوادث تاریخی زمان امامان علیهم السلام، به ویژه شرایط حساس زمان امام عسکری علیه السلام، نشان می دهد که دشمنان به دنبال کشتن امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از همان آغاز تولد ایشان بوده اند و خداوند برای حفظ جان حضرت، ایشان را در پس پردۀ غیبت قرار داد، این مطلب در روایات متعددی مطرح شده است. (1)

ب) امتحان مردم: خداوند بندگانش را به اسباب گوناگون امتحان می کند و یکی از اسباب آزمایش، غیبت حجت الهی است تا مؤمنان واقعی از منافقان شناخته شوند.

_ امام علی علیه السلام فرمود:

هرآینه خداوند مردی از فرزندانم را در آخرالزمان برمی انگیزد که

برای خون خواهی قیام می کند و هرآینه او [مدت زمانی] از ایشان غایب خواهد شد برای این که اهل گمراهی [از خوبان و هدایت یافتگان] شناخته شوند ... . (2)

ج) بیعت نکردن با ستمگران: هریک از امامان معصوم علیهم السلام به دلیل شرایط زمانی و کمی یاران، مجبور شدند که با طاغوت زمان خود بیعت کنند، ولی خداوند خواسته است که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تحت بیعت طاغوتی قرار نگیرد؛ چرا که رسالت اصلی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کندن ریشه های طاغوت است، به همین جهت او را در پوشش غیبت قرار داده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

صاحب الامر ولادتش بر این خلق پنهان است تا چون ظهور کرد بیعت کسی

ص:205

در گردنش نباشد. (1)

چرا خلیفۀ عباسی تصمیم گرفته بود تا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را بعد از تولد، بکشد؟

امام حسن عسکری علیه السلام با سه تن از خلفای عباسی (معتز، مهتدی و معتمد) معاصر بودند.

معتمد عباسی کینۀ شدیدی از اهل بیت علیهم السلام به دل داشت. به همین دلیل، بلافاصله پس از وفات امام حسن عسکری علیه السلام، مأموران خود را به منزل آن حضرت فرستاد و دستور داد همه جا را دقیقاً بگردند تا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را دستگیر کنند؛ در حالی که امام فقط پنج سال داشت. معتمد می دانست که این کودک همان امامی است که تخت طاغوتیان را واژگون خواهد کرد و زمین را پر از عدل و داد خواهد ساخت. به این علت می خواست آن حضرت را بکشد؛ همان طور که فرعون می خواست حضرت موسی علیه السلام را بعد از تولدش از بین ببرد.

چه ضرورتی دارد که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف سال ها پیش از ظهور و قیامش خلق شود؟ چرا امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در گذشتۀ دور برای آینده ای دورتر به دنیا آمده اند؟ چرا خداوند متعال او را در همان زمان که احتیاج به اوست خلق نمی کند؟

به دلایل متعدد عقلی، زمین هیچ گاه نمی تواند خالی از امام باشد. (2) افزون بر دلیل عقلی، احادیث فراوانی نیز وجود دارد که زمین بدون امام باقی نمی ماند. (3)

با توجه به این دلایل (عقلی و نقلی) معلوم می شود که امام حتی در حال غیبت نیز محور هستی است و اثر او در عالم وجود، بسیار اساسی و حیاتی است و امکان ندارد حتی برای لحظه ای در جهان هستی نباشد. لذا چگونه می توان ملتزم شد

ص:206

که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان امام عسکری علیه السلام متولد نشود و زمین خالی از امام بماند، در حالی که چنین چیزی عقلاً و نقلاً امکان ندارد.

به چه دلیل می توان گفت آن امام که زمین به خاطر او باقی است، همان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است؟

این مطلب با دلایل فراوان حدیثی ثابت می شود؛ زیرا عقل در بخش تعیین فرد نمی تواند نظر دهد.

بیش از نهصد روایت وجود دارد که ضمن منحصر کردن تعداد امامان در دوازده نفر، مشخصات نسب آن ها را بیان می دارد، و ما با تاریخ قطعی می دانیم که یازده نفر از این بزرگان از دنیا رفته اند. از طرفی گفتیم زمین بدون امام نمی ماند؛ پس حتماً باید نفر دوازدهم زنده باشد، و این دلیلی بسیار متقن و محکم بر وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ زیرا طبق روایات فراوان، نفر دوازدهم کسی جز فرزند امام حسن عسکری علیه السلام، یعنی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست. پس فرزند امام حسن عسکری علیه السلام از همان زمان موجود و زنده است و در کرۀ خاکی زندگی می کند. (1)

گفتنی است، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در این زمان منشأ خیرات و برکات فراوانی برای جهانیان است که از آن به عنوان «آثار و فواید امام غایب» در کتاب ها بحث شده است. ضمن آن که وجود و غیبت ایشان با فلسفه و فرهنگ انتظار هماهنگ است و امید انسان ها محسوب می شود. اصولاً تفاوتی که منجی ما شیعیان با سایر منجی ها دارد، همین است؛ ادیان دیگر، آمدن منجی را در آینده می دانند و نقشی برای منجی در این زمان قائل نیستند. برخی از اهل سنت نیز می گویند: در آخرالزمان متولد می شود. لذا تلاش و تکاپویی که در فرهنگ شیعه هست، در

ص:207

هیچ مذهب و دینی مشاهده نمی شود.

چه می شد اگر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف غایب نبودند؟ و چرا خداوند که قدرت مطلق دارد، ایشان را از هر خطری حفظ نمی کند تا زمینۀ حضور امام فراهم شود؟

درست است که خدا چنین قدرتی را دارد، ولی کارها باید طبق اسباب و روال عادی انجام گیرد؛ چون بنا نیست که خداوند برای حفظ جان انبیا و ائمه علیهم السلام و ترویج دین، همیشه از راه معجزه پیش برود؛ چون در آن صورت، دنیا دار تکلیف و اختیار و امتحان نخواهد بود. (1)

به عبارت دیگر: جریان و حوادث عالم براساس قاعدۀ سبب و مسبب است، وگرنه باید دائماً معجزه رخ دهد. غیبت سپر جان امام خواهد بود و در این صورت، نه نظم عالم به هم می خورد و نه اختیار از انسان ها سلب می شود. البته غیبت امام حکمت های متعددی دارد و حفظ جان امام، تنها یکی از آن هاست. علت های دیگری مانند عدم پذیرش و آمادگی مردم، فراهم نبودن شرایط جهانی برای تشکیل حکومت فراگیر امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و امثال آن نیز وجود دارد که برخی از آن ها به ذهن بشریت خطور نمی کند و تنها خداوند متعال بدان ها علم دارد.

دربارۀ علت غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، مسئلۀ حفظ جان ایشان مطرح شده است، بنابراین چرا امامان گذشته برای حفظ جان خود غایب نشدند؟

آن چه مطابق قاعده است ظهور امام و حضور آشکار او در میان امت است؛ چون او حجت خدا و رهبر و پیشوای مردم است، پس اصل بر این است که او آشکار باشد و مردم او را ببینند و به او دسترس داشته باشند. به همین دلیل همۀ امامان یازده گانۀ قبل _ و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم _ ظاهر و آشکار بودند و حتی خطر

ص:208

جانی هم مانع از حضور و آشکاری آن ها نشد، ولی امام دوازدهم آخرین حجت خدا و امام معصوم است که باید اهدافِ بر زمین ماندۀ همه انبیا و ائمه را تأمین کند و دین اسلام را به همۀ جهان و جهانیان برساند و ظلم و ستم را از همۀ زمین بر دارد؛ حال اگر پیش از فراهم شدن زمینۀ قیام و انقلابش ظاهر گردد و کشته شود، دیگر امامی نیست که رسالت او را انجام دهد، به همین دلیل غایب شده است تا جان او محفوظ بماند؛ ولی امامان پیشین هرکدام وظیفۀ امامت خود را در حدّی که امکان داشت انجام می دادند و هرگاه کشته می شدند، امام پس از ایشان هدف آن ها را دنبال می کرد و به همین شکل اسلام پیش رفت و احکام و معارف قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تبیین و تدوین گردید.

ص:209

حتی در موارد ضرر به خود نیز، نباید روی عدالت پا گذاشت و ظلم بر دیگران را روا دانست. بعد از فراهم آمدن این مقدمات، مردم سراسر جهان احکام اسلام و فرمان های امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را که عین اسلام است، به جان می پذیرند.

2. نبودن یاران حقیقی:

برای پیروزی قیام و نهضت، باید یارانی پاک باخته و مجاهد وجود داشته باشند؛ به طوری که تمام هستی خود را در راه تحقق اسلام و عدالت فدا کنند و در راه خدمت به دین و مردم آماده تحمل هرگونه سختی باشند؛ افرادی دانا، توانا، باتقوا و دارای روحیۀ گذشت و ایثار که با تلاش شبانه روزی، دستورهای حضرت را اجرا کنند و هدف قیام را تحقق بخشند.

3. فراهم نبودن زمینۀ تشکیل حکومت جهانی:

بعضی معتقدند پیشرفت های صنعتی و فن آوری و نیز وجود گسترده و قوی وسایل ارتباط جمعی، زمینه ساز ظهور به شمار می آیند و برای حکومت جهانی، باید چنین ابزاری نیز به طور گسترده در تمام جهان فراهم آید تا مردم دنیا به درستی از وضعیت نظام ظلم و جور حاکم بر جهان آگاه گردند؛ و از طرف دیگر، با نظام الهی و نجات بخش اسلام به طور صحیح آشنا شوند. در نتیجه، قدرت تشخیص حق از باطل را یافته و برای تحقق دولت حق به تلاش و جنبش افتند؛ افزون بر این که برای کنترل و ادارۀ جهان به دست دولتی مرکزی، به چنین وسایل پیشرفته ای نیاز جدّی است.

ص:210

کسی مدعی تعیین وقت ظهور و پایان غیبت بشود، دروغ گو است؛ زیرا موضوع پایان غیبت حضرت و اعلام ظهور، فقط به ارادۀ الهی بستگی دارد و خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم منتظر دستور و فرمان ظهور از سوی خداوند است.

به همین دلیل، نه تنها در روایات زمانی برای ظهور تعیین نشده، بلکه تعیین کنندگان به شدت دروغ گو خوانده شده اند. فردی به نام مهزم از امام صادق علیه السلام پرسید: «فدایت شوم! ظهور قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و تشکیل دولت حق به درازا کشید؛ پس چه وقت روی می دهد؟» حضرت پاسخ داد:

تعیین کنندگان وقت ظهور دروغ می گویند، تعجیل کنندگان هلاک می شوند، و تسلیم شوندگان نجات می یابند و به سوی ما بازمی گردند. (1)

البته این که بعضی از علما و یا دوستان امام بشارت نزدیکی ظهور را می دهند، به معنی خبردادن از زمان ظهور نیست؛ چون از علایم و نشانه ها نزدیکی ظهور را می توان فهمید و امیدوار شد و آن چه در روایات نهی شده است، خبر دادن دقیق از زمان ظهور است که علم آن تنها نزد خداوند است.

ص:211

ص:212

می شود و دو گونه بود، نیابت نیز دارای دو مرحله و دو گونه است: نیابت خاصه در غیبت صغرا، و نیابت عامه در غیبت کبرا (1).

منظور از نیابت خاصه چیست؟

نیابت خاصه، آن است که امام، اشخاص خاصی را نایب خود قرار دهد و به

اسم و با مشخصات معرفی کند، و هرکدام را خود آن حضرت و یا به وسیلۀ نایب پیش از او، به مردم بشناساند. همان طوری که امام حسن عسکری علیه السلام این کار را انجام داده و فرمود:

عمری و پسرش (عثمان بن سعید، نایب اول و محمد بن عثمان، نایب دوم) مورد اعتماد هستند. هرچه آن ها به تو برسانند از من می رسانند و آن چه به تو بگویند از جانب من می گویند. (2)

بنابراین کسانی که در دورۀ غیبت صغرا، نیابت داشته اند و با اسم معرفی شده بودند، نایب خاص نامیده می شوند.

منظور از نیابت عامه چیست؟

نیابت عامه آن است که امام علیه السلام ضابطه ای کلی به دست دهد، تا در هر عصر، فرد شاخصی که آن ضابطه، از همه جهت، و در همۀ ابعاد، بر او صدق می کند، نایب امام شناخته شود و به نیابت از امام، در امر دین و دنیا ولیّ جامعه باشد. البته این ضابطۀ کلی از احادیث به دست می آید. همان طوری که اسحاق بن یعقوب گوید: از محمد بن عثمان عمری درخواست کردم نامه ای را که مشتمل بر مسائل دشوار بود به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برساند و توقیعی به خط مولای ما صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:213

چنین صادر شد:

و اما رویدادها و پیشامدهایی که در آینده روی خواهد داد، دربارۀ آن مسائل به راویان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من بر شما هستند و من نیز حجت خدا بر آن ها هستم (1).

اما این که چطور فهمیده شود که چه کسی مصداق خارجی این حدیث است؛ در یک حدیث دیگر ویژگی ها و صفات آن را مشخص کرده است که امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است:

هرکس از فقها نفس خود را از گناه و محرمات نگهداری کند و دین خود را حفظ نماید و مخالف هوای خود و مطیع مولای خود باشد، پس کسی که فقیه نیست و قدرت استنباط ندارد باید از او تقلید کند (2).

بنابراین طبق این حدیث، نایب عام باید چهار شرط زیر را داشته باشد:

1. دوری از گناه؛

2. حفظ دین؛

3. مخالف هواهای نفسانی؛

4. مطیع بودن و اطاعت از خداوند و ائمه علیهم السلام.

بنابراین کسانی که این شرایط را داشته باشند، نایب عام حضرت هستند و کسانی که بعد از دورۀ غیبت صغرا، یعنی از آغاز دورۀ غیبت کبرا نیابت دارند، نایب عام نامیده می شوند.

ص:214

هدف و غرض از انتخاب افرادی به عنوان نایبان خاص چه بوده است؟

به طور کلی می توان گفت که از انتخاب افرادی به عنوان نواب اربعه، دو غرض اساسی داشتند:

1. آماده کردن اذهان عمومی برای غیبت کبرا و عادت دادن تدریجی مردم به پنهان زیستی امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و جلوگیری از غافلگیرشدن در موضوع غیبت. اگر امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به طور ناگهانی غیبت می کرد، چه بسا موجب انکار مطلق وجود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و انحراف افکار عمومی می شد. نمایندگان خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوران غیبت صغرا به این هدف که آماده سازی افکار و اذهان عمومی برای غیبت کبرا بود، نایل آمدند؛

2. رهبری دوستداران و طرفداران امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و حفظ مصالح اجتماعی شیعیان، و پر کردن خلأ و کمبودی که از ناحیۀ عدم حضور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در اجتماع شیعیان پیدا شده بود.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریفتوانست به وسیلۀ آنان رهبری خویش را در جامعه اعمال کند و خسارت های ناشی از عدم حضور مستقیم خود را جبران نماید و مصالح اجتماع آن زمان و دوستداران را در سخت ترین شرایط اجتماعی و سیاسی که بی اندازه پیچیده و دشوار بود حفظ کند و نگذاشت شیعیان منحرف شوند و متلاشی گردند. (1)

نواب خاص چه وظایفی را برعهده داشتند، و به بیان بهتر در چه زمینه هایی فعالیت می کردند؟

واقعیت این است که فعالیت نواب، جدا از زندگی آن ها نبود؛ به بیان دیگر، زندگی آنان عجین شده بود با فعالیت و مسئولیتی که از طرف امام به آن ها محول

ص:215

شده بود. بنابراین ما فقط به چند مورد مهم از آن اشاره می کنیم:

1. معرفی حضرت:

نواب خاص، مخصوصاً نایب اول، تلاش می کردند تا به شیعیان بفهمانند که امام یازدهم علیه السلام دارای فرزند می باشد و این فرزند امام نیز هست. بنابراین یکی از مسئولیت های نواب خاص این بود که وجود مبارک امام را برای هواداران مورد اعتماد حضرتش به اثبات رسانند (1).

2. جلوگیری از فرقه گرایی و آماده سازی مردم برای پذیرش غیبت:

فعالیت های سفیران نیز این هدف را دنبال می کرد که جماعت امامیه را از انشعابات بیش تر با اثبات امامت پسر امام عسکری علیه السلام حفظ کنند. برای رسیدن به این هدف، آنان آن دسته از گفتارهای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام را که دلالت دارد بر این که مجموعۀ امامان به دوازده ختم می شود و آخرین آن ها غیبت خواهد کرد، به کار می گرفتند (2).

3. اخذ و توزیع اموال متعلق به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف:

نایبان چهارگانه وظیفۀ دیگری را به نام امام انجام می دادند. آنان وجوهاتی را که امامیه پیش از این به ائمه علیهم السلام می پرداختند، دریافت و جمع آوری می کردند. طبق مآخذ امامیه، همۀ این نایبان در وصول وجوهات دست به اعجازهایی می زدند تا پیروان و هواداران شیعی، حقانیت ایشان را باور کنند (3).

نواب خاص، هرکدام در دوران سفارت خودشان، اموال متعلق به امام را از مردم می گرفتند و به امام می رساندند.

4. پاسخ گویی به پرسش های فقهی و مشکلات علمی و عقیدتی:

ص:216

یکی از مهم ترین وظایف نواب این بود که سئوالات را از شیعیان می گرفتند و به امام می رساندند و جواب را دریافت کرده و به مردم برمی گرداندند؛ برای مثال می توان به سؤالاتی که اسحاق بن یعقوب از محمد بن عثمان درخواست می کند و توقیعی با خط امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برای ایشان صادر می شود، اشاره کرد. (1)

به نظر می رسد در تمام دوران چهار سفیر، از این نوع سؤالات بوده و نواب سؤالاتی را به امام می رساندند و جواب دریافت می کردند و از این طریق مشکلات شیعیان را حل می نمودند. توقیعات زیادی هم در این زمینه از امام عجل الله تعالی فرجه الشریف صادر شده است.

5. مبارزه با مدعیان دروغین نیابت و وکلای خائن؛

6. سازماندهی و سرپرستی سازمان وکالت:

سیاست تعیین وکیل، به منظور ادارۀ امور نواحی مختلف و ایجاد رابطه میان شیعیان و امامان، حداقل از زمان امام کاظم علیه السلام به این سو معمول بود. پس از آغاز غیبت، تماس مستقیم وکلا با امام قطع شد و به جای آن، محور ارتباط، نایب خاصی شد که آن حضرت تعیین فرموده بود. مناطق شیعه نشین تا حدی مشخص بود و بنا به ضرورت، در هر منطقه وکیلی تعیین می شد؛ چنان که گاهی تعدادی از آن ها که در مناطق کوچک تری انجام وظیفه می کردند، تحت سرپرستی وکیل دیگری قرار می گرفتند که پیش از غیبت از طرف امام وقت و در زمان غیبت به وسیلۀ نایب خاص برای آنان تعیین می شد. این وکلا، اموالی را که بابت وجوه شرعی از مردم می گرفتند به طریق گوناگون پیش نایب خاص در بغداد می فرستادند و آن ها نیز وجوه رسیده را طبق دستور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در موارد معیّن مصرف می کردند.

در مواردی امکان داشت برخی از وکلا به ملاقات امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شرفیاب شوند.

ص:217

چنان که محمد بن احمد قطّان، از وکلای ابوجعفر، نایب دوم، به ملاقات آن حضرت نائل شد. (1) ولی این ملاقات های بسیار نادر، به هیچ وجه به معنای ارتباط مستقیم آنان با امام نبود، بلکه معمولاً با اشراف نایب خاص انجام می گرفت. به روایت احمد بن مقیل قمی، ابوجعفر دَه وکیل در بغداد داشت که نزدیک ترین آن ها به وی، حسین بن روح بود که بعدها به عنوان نایب سوم از جانب حضرت ولیّ عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تعیین شد.

در ضمن وکلایی در اهواز، سامراء، مصر، حجاز، یمن و نیز در مناطقی از ایران مانند خراسان، ری، قم و... بودند که اخبار آن ها به طور جسته و گریخته دربارۀ مسائل و موضوعات دیگری در کتاب الغیبة طوسی و کمال الدین صدوق آمده است (2).

انتصاب نواب اربعه براساس چه ملاک هایی بود؟

امامان معصوم علیهم السلام حتماً بر اساس معیارهایی، افراد را به این سمت انتخاب می کردند که به مواردی اشاره می شود:

1. تقیه داشتن و مراعات آن در همه حال:

سفیر اول، یعنی عثمان بن سعید به عنوان تقیه کوشید خود را از بازرسی های رژیم عباسی دور نگه دارد؛ بدین ترتیب که در هیچ مجادله و بحث آشکار مذهبی یا سیاسی درگیر نمی شد (3).

علاوه بر آن، در روایت دیگری هم هست که به سفیر سوم، یعنی حسین بن روح خبر دادند که نگهبان درب اول، معاویه را لعن و نفرین می کند. وی امر کرد تا او را اخراج کرده و راندند. مدت زیادی به این ترتیب گذشت و دائماً در مورد او از حسین

ص:218

بن روح خواهش می شد تا نگهبان را بازگرداند، اما وی هرگز آن خدمتکار را برنگرداند. همۀ این کارها را حسین بن روح به خاطر تقیه انجام می داد.

همۀ نواب اربعه رازدار بودند؛ یعنی هم باید نسبت به خودی ها رازدار می بودند. و هم در مقابل دشمنان صبر و استقامت نشان می دادند؛ برای مثال سفیر اول، خود را به صورت روغن فروش درآورده بود و از این طریق رابط بین مردم و امام بود.

در احوالات سفیر سوم هست که از ابوسهل نوبختی پرسیدند: چطور شد که حسین بن روح نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شد، ولی تو به این مقام نرسیدی؟! گفت:

ایشان [یعنی ائمه علیهم السلام] بهتر می دانند، و آن چه که ایشان بپسندند [همان حق است]، من مردی هستم که با مخالفین [اهل سنت] ملاقات می کنم و با آن ها مناظره و مجادله می کنم؛ اگر من وکیل و نایب حضرت می شدم و همچنان که ابوالقاسم مکان ایشان را می داند از مکان امام خبر داشتم و در مقام مجادله، در جواب حجتی و دلیلی معطل می ماندم، چه بسا در آن حالت مکان آن حضرت را به دیگران نشان می دادم، ولی ابوالقاسم اگر حجت خدا در زیر لباسش باشد و او را با قیچی تکه تکه کنند وی را به مردم نشان نمی دهد (1).

2. نسبت به دیگران عاقل تر بودن:

نواب اربعه نسبت به دیگران هم از جهت عقل و هم از جهت فهم مسائل در حد بالا بودند، همان طوری که شیخ طوسی نقل می کند که راوی می گوید: «من عاقل تر از شیخ ابوالقاسم حسین بن روح ندیدم». (2)

علاوه بر دو ملاکی که گفته شد، می توان یک ملاک هم اضافه کرد که ائمه علیهم السلام

ص:219

کسانی را برای نایب بودن انتخاب می کردند که حکومت وقت نسبت به آن شخص حساسیت کمی داشته باشد تا شخص مورد نظر بتواند به آن اهدافی که انتخاب شده برسد؛ بنابراین ملاک سوم عبارت است از:

3. حساس نبودن حکومت نسبت به شخص انتخاب شده.

شیعیان با نواب اربعه چگونه ارتباط برقرار می کردند؟

به طور کلی می توان گفت که شیعیان از دو طریق می توانستند با نواب اربعه ارتباط برقرار کنند و مشکلات و مسائل خودشان را به آن ها برسانند:

1. ارتباط مستقیم و بدون واسطه:

شیعیان مستقیماً به نواب اربعه مراجعه می کردند و مشکلات خودشان را می گفتند تا از این طریق با امام رابطه برقرار کنند.

2. ارتباط غیرمستقیم و باواسطه:

در این روش، به خاطر ترس از حاکمان وقت و عمال آن ها، به صورت مستقیم به نواب مراجعه نمی کردند، بلکه به کسانی که نماینده و وکیل نواب بودند مراجعه می کردند و از این طریق خواستۀ خود را به نواب منتقل می کردند. برای نمونه محمد قطان، دومین وکیل سفیر در بغداد بود؛ وکلا وجوهات و نامه ها را در پارچه پیچیده نزد او می آوردند تا برای سفیر ببرد. (1)

نیابت نواب اربعه چگونه ثابت می شد و یا چگونه به شیعیان ثابت می کردند که نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند؟

به دو طریق نیابت نواب اربعه اثبات می شد:

1. بعضی از نواب توسط امام معرفی می شدند و امام تصریح می کردند که نایب من هستند.

ص:220

برای مثال نایب اول و دوم توسط امام حسن عسکری علیه السلام به شیعیان معرفی شدند و از این طریق به شیعیان ثابت شد که آن ها نایب امام هستند. شیخ طوسی نقل می کند که:

تعدادی از دوستان و شیعیان در خدمت امام عسکری علیه السلام بودند؛ امام حسن عسکری علیه السلام خطاب به عثمان فرمودند: تو وکیل و مورد اطمینان و امین بر مال خدا هستی؛ شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من است و فرزندش محمد، وکیل فرزند من مهدی شماست. (1)

2. راه دوم برای اثبات نایب بودن این بود که توسط نایب قبلی که مورد اطمینان بود و شیعیان هم شناخته بودند، نایب بعدی به آن ها معرفی می شد.

برای مثال نایب سوم توسط نایب دوم به مردم معرفی شد و از این طریق به شیعیان اثبات شد که نایب بعدی ایشان است. جعفر بن متین از بزرگان شیعه می گوید در زمان احتضار و از دنیا رفتن ابی جعفر محمد بن عثمان عمری، بالای سرش نشسته بودم و مسائلی را از او می پرسیدم و با او صحبت می کردم، و ابوالقاسم حسین بن روح هم پایین پای ایشان بود. در همین حین متوجه من شد و گفت: «مأمور شده ام که به ابوالقاسم حسین بن روح وصیت کنم». با شنیدن این حرف بلند شدم و دست ابوالقاسم را گرفتم و در جای خودم و بالای سر ابوجعفر نشاندم (2)علاوه بر آن در روایت دیگر هست که ابوجعفر محمد بن عثمان عمری بزرگان را جمع می کند و می گوید: «هرگاه حادثۀ مرگ به من رو آورد، امر وکالت و نیابت به ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی واگذار می شود؛ من مأمور شده ام که او را بعد از وفاتم به جای خودم بگذارم، پس به ایشان رجوع کنید، در کارهایتان به او اعتماد

ص:221

داشته باشید». (1)

البته لازم به ذکر است که این نیز به دستور امام بود؛ یعنی امام به نایب قبلی دستور می داد تا فلان شخص را به نایب بعدی برای شیعیان معرفی کند.

در ضمن علاوه بر این دو طریق، به عنوان تأییدِ موارد قبلی می توان گفت که از طریق کراماتی که آن ها انجام می دادند اثبات می شد که آن ها نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند. نکتۀ مهم این است که این کرامات در بعضی مواقع توسط خود نایب انجام می گرفت. البته این نیز با عنایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بود و در بعضی مواقع هم نایبان، کراماتی را نقل می کردند که توسط امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف انجام گرفته بود. در روایت هست که تعدادی از علما از حسین بن علی بن بابویه قمی به من خبر دادند که او گفته است: جماعتی از علمای قم به من خبر دادند در همان سالی که پدر من، یعنی علی بن حسین بن موسی بن بابویه، از دنیا رفت به بغداد رفتیم و به محضر ابوالحسن علی بن محمد سمری رسیدیم. ایشان همیشه از احوال علی بن الحسین بن بابویه از ما سئوال می کرد که: [حالش چطور است؟] ما هم به ایشان می گفتیم: نامه آمده که ایشان حالش خوب است، تا این که روز رحلت او احوالش را مثل همیشه از ما پرسید و ما هم جواب همیشگی را دادیم؛ ایشان به ما گفتند که خداوند در خصوص فوت علی بن الحسین به شما پاداش کرامت دهد، او همین ساعت از دنیا رفت. ما ساعت و تاریخ آن روز و ماه را یادداشت کردیم، تا این که پس از هفده یا هجده روز خبر رسید که ابن بابویه در همان ساعتی که شیخ ابوالحسن فرموده، از دنیا رفته است. (2)

همچنین توقیعاتی که از طرف نواب به شیعیان می رسید، یکی از راه های اثبات

ص:222

نیابت نواب اربعه بود. برای اطلاع بیش تر رجوع کنید به کمال الدین شیخ صدوق، باب45، بخش توقیعات .

نواب اربعه چه کسانی هستند؟ به ترتیب اسامی آنان چیست؟

نواب خاص، چهار نفر بودند و به ترتیب اسامی آن ها عبارت اند از:

1. ابوعمرو عثمان بن سعید العمری الاسدی؛

2. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید العمری؛

3. ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی؛

4. ابوالحسن علی بن محمد سمری.

اسم و کنیه و القاب اولین نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را بنویسید؟

اسم اولین نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، عثمان فرزند سعید است؛ یعنی عثمان بن سعید، و هیچ اختلافی در آن نیست و مورد اتفاق همۀ علمای رجال و حدیث است. عثمان بن سعید دو کنیه داشت:

1. ابوعمرو: به این خاطر کنیۀ وی ابوعمرو بود که جد پدر ایشان «عمرو» بوده است و به نظر می رسد که این کنیه خیلی معروف و شناخته شده بوده است.

2. ابومحمد: به اعتبار فرزندش محمد که دومین نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.

عثمان بن سعید در میان شیعیان به چهار لقب مشهور است که عبارت اند از:

الف) سمان یا زیات؛

ب) اسدی؛

ج) عسکری؛

د) عمری.

چرا لقب عثمان بن سعید، سمان یا زیات است؟

بنا به نقل شیخ طوسی به این دلیل به ایشان سمّان «روغن فروش» می گفتند،

ص:223

که او در امر تجارت روغن اشتغال داشت و به همین وسیله امر سفارتش را پنهان می کرد.

شیعیان اموالی را که واجب بود تا به امام حسن عسکری علیه السلامبرسانند، به دست عمرو می رساندند. او هم به جهت ترس از حکومت جبار عباسی اموال و نامه ها را در تُنگ و جای روغن قرار می داد و مخفیانه به منزل امام می برد (1).

بنابراین می توان گفت که برای مخفی کردن موقعیت حساس و خطیر خود دست به این کار زده بود و از این طریق می توانست بهتر به وظیفۀ خود عمل کند.

چرا لقب اسدی را به عثمان بن سعید داده بودند؟

عثمان بن سعید از طایفۀ اسدی بود و به همین خاطر یکی از القاب وی

اسدی بود. (2)

به چه دلیل یکی از القاب عثمان بن سعید عسکری بود؟

بنا به نقل شیخ طوسی به این دلیل او را عسکری می گفتند که اهل منطقۀ عسکر در شهر«سرّ من رأی» بود. (3)

در ضمن بنا به نقل دوانی در مفاخر الاسلام، چون امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام در محلی به نام عسکر بودند و عثمان بن سعید ملازم با این دو امام بزرگوار بود، به همین خاطر به ایشان نیز عسکری گفتند (4).

یکی از القاب معروف نایب اول، عمری بود، چرا؟

عثمان بن سعید به لقب عمری بیش تر معروف بود؛ شیخ طوسی دو علت برای

ص:224

این شهرت ذکر می کند:

1. چون به جدش جعفر بن عمری منسوب شده است؛

2. جماعتی از شیعیان گفته اند امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند: در یک مورد دو نام عثمان و ابوعمر جمع نمی شود و حضرت دستور دادند که کنیۀ او را برهم زنند و بعد از آن عمری خوانده شد. (1)

عثمان بن سعید، وکیل و نایب چند امام بودند؟

عثمان بن سعید وکیل دو امام، یعنی امام دهم و یازدهم علیهما السلام بود و بعد از امام عسکری علیه السلام، نایب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف شد. بنابراین ایشان شخصیتی است که به سه امام بزرگوار خدمت کرده است.

آیا دلیلی بر این وجود دارد که ایشان (عثمان بن سعید) مورد اطمینان و امین امام هادی و امام عسکری علیهما السلام و همچنین وکیل امام عسکری علیه السلامبوده است؟

روایتی از امام هادی و امام عسکری علیهما السلام وجود دارد که دلالت می کند عثمان بن سعید امین آن ها بود؛ ازجمله این که احمد بن اسحاق بن سعد قمی می گوید:

روزی به محضر مبارک امام علی النقی علیه السلام رسیدم و عرض کردم: «من گاهی در شهر هستم، گاهی هم به مسافرت می روم، بنابراین نمی توانم همیشه خدمت شما برسم، پس در صورت نبودن شما حرف چه کسی را قبول کنیم؟ و دستور چه کسی را اطاعت کنیم؟» حضرت به من فرمود:

این ابوعمرو است که مورد اطمینان و امین است و آن چه که برای شما بگوید از جانب من می گوید و آن چه را که به شما برساند از جانب من رسانده است (2).

عثمان بن سعید علاوه بر مورد اطمینان بودن امام دهم علیه السلام، امین امام یازدهم علیه السلام

ص:225

هم بود برای مثال راوی می گوید: زمانی که امام هادی علیه السلام از دنیا رفت و امامت به فرزندش امام حسن عسکری علیه السلام رسید، روزی به محضر ایشان رسیدم و گفتم: «همیشه نمی توانم به خدمت شما برسم، پس حرف چه کسی را قبول کنم و به چه کسی مراجعه کنم؟»

امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند:

این ابوعمرو است که مورد اطمینان و امین است و هم برای امام قبلی و هم برای من، در حیات و مرگ من مورد اطمینان من است. بنابراین آن چه که برای شما بگوید از طرف من می گوید و آن چه را که به شما برساند از جانب من رسانده است. (1)

علاوه بر آن، روایت دیگری است که راوی می گوید: در سامرا به خدمت امام یازدهم علیه السلام رسیدیم؛ تعدادی از دوستان و شیعیان ایشان در خدمت امام بودند، تا این که بدر (خادم حضرت) وارد شد و گفت: «ای مولای من، تعدادی از شیعیان یمنی می خواهند خدمت شما برسند». امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند: «برو و عثمان بن سعید عمری را نزد من بیاور». طولی نکشید که عثمان آمد و حضرت امام عسکری علیه السلام خطاب به او فرمودند: «ای عثمان تو وکیل و مورد اطمینان و امین بر مال خدا هستی، برو و از این چند نفر یمنی اموالی را که آورده اند تحویل بگیر». ما همگی به حضرت عرض کردیم: «ای سید ما به خدا قسم عثمان از بهترین شیعیان توست، و شما با این کار آگاهی ما را نسبت به منزلت خدمت گزاری او زیاد فرمودید و این که او وکیل و ثقۀ شما برمال خداست». حضرت فرمودند: «بلی شاهد باشید که عثمان بن سعید عمری وکیل من است» (2).

ص:226

این روایت نشان می دهد که هر دو امام، اطمینان فوق العاده به عثمان بن سعید داشته اند و کم تر کسی می توان پیدا کرد که ائمه علیهم السلام به عنوان امین خودشان معرفی کنند و خوشا به حال نایب اول که این همه مورد اطمینان امام یازدهم و دوازدهم علیهما السلام بود. در ضمن وقتی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف متولد شدند، امام یازدهم علیه السلام به عثمان بن سعید دستور می دهد تا گوسفندی را ذبح و پخش کند.

چون سید [امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف] متولد شد، امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: به دنبال ابوعمرو بفرستید و چون به دنبال او فرستادند و به نزد امام آمد، به او فرمود: «ده هزار رطل نان و ده هزار رطل گوشت خریداری کن»، به گمانم فرمود: «آن را میان بنی هاشم تقسیم نما» (1).

مرکز فعالیت عثمان بن سعید در کجا و در کدام شهر بود؟

مرکز فعالیت عثمان بن سعید در بغداد بوده است.

به چه دلیل عثمان بن سعید از سامرا به بغداد مهاجرت کرد؟

چون سامرا پایتخت سلسلۀ عباسی بود و عباسیان از اول هم مخالف ائمه علیهم السلام بودند و علاوه بر ائمه علیهم السلام کسانی هم که می خواستند با ائمه علیهم السلام ارتباط داشته باشند را زیر نظر داشتند. به همین خاطر فعالیت در سامرا خیلی سخت شده بود و به ناچار به بغداد رفت و کار خودشان را در آن جا انجام داد. «پس از رحلت امام یازدهم، نخستین سفیر، دیگر دلیلی برای اقامت در سامرا نداشت. در آن زمان سامرا پایتخت و مقرّ لشکریان سلسلۀ عباسی بود که از آغاز با ائمه مخالفت می کردند. شاید به همین دلیل باشد که عثمان بن سعید می خواست فعالیت های سازمان را به دور از چشم مقامات دولتی در پایتخت رهبری کند. بنابراین وی به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا منطقۀ کرخ (محل سکونت شیعیان) را مرکز رهبری سازمان

ص:227

امامیه قرار داد». (1)

آیا عثمان بن سعید امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده است؟

جناب عثمان بن سعید رابط بین مردم و امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است. بنابراین حتماً امام را دیده است؛ حتی بعد از تولد امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، پدر بزگوار ایشان یعنی امام حسن عسکری علیه السلام در مجلسی به چهل نفر از شیعیان فرزند دلبندشان را نشان می دهد و عثمان بن سعید هم جزو آن چهل نفر بوده است. علاوه بر این، در جواب پرسشگری که می پرسد آیا شما امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده ای یا نه؟ می گوید: «بلی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده ام» و آن حضرت را توصیف می کند. بنابراین هیچ شک و شبهه ای نیست که وی امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده است.

آیا درست است که عثمان بن سعید امام حسن عسکری علیه السلام را غسل داده و کفن کرده است؟

با توجه به روایتی که در ذیل خواهد آمد، عثمان بن سعید غسل و کفن امام را انجام داده است. راوی می گوید:

وقتی که امام حسن بن علی العسکری علیه السلام از دنیا رفت، عثمان بن سعید ایشان را غسل داد و کارهای تجهیز بدن شریف حضرت، ازجمله تکفین، حنوط و دفن امام را انجام داد (2).

در این روایت دو احتمال وجود دارد:

اول اینکه عثمان بن سعید به دستور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف کارهای تجهیز بدن شریف امام یازدهم علیه السلام را انجام داده باشند؛

دوم این که در ظاهر امر تجهیز به دست عثمان انجام پذیرفته باشد، اما امام

ص:228

مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در خفا عهده دار امر تجهیز شده باشند؛ همچنان که در روایات است تجهیز امام با امام بعدی است.

عثمان بن سعید چند فرزند داشته است؟

به نظر می رسد که نایب اول امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، عثمان بن سعید دو فرزند داشته است: یکی با نام محمد بن عثمان که جانشین پدر می باشد؛ یعنی نایب دوم امام می باشد که بعداً در این باره مفصل مطالبی خواهیم نوشت، و دوم اینکه شیخ طوسی در کتاب خودش از ابی بکر بغدادی با عنوان برادرزادۀ محمد بن عثمان یاد می کند (1) و این بیانگر این است که محمد بن عثمان برادری داشته است، ولی اسم برادرش در تاریخ نیامده است و بیش تر از این چیزی در دست نیست.

عثمان بن سعید چند سال نایب اول امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بودند؟

ابتدای نیابت عثمان بن سعید بعد از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام است؛ یعنی از هشتم ربیع الاول سال 260 قمری، و در این مورد هیچ شک و شبهه ای نیست که ابتدای نیابت ایشان از تاریخِ ذکر شده شروع شده است؛ اما پایان نیابت ایشان دقیقاً مشخص نیست؛ چون مرگ ایشان مشخص نیست.

عثمان بن سعید در کجا و در چه تاریخی متولد شده و در چند سالگی به نیابت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف رسیده است؟

با این که عثمان بن سعید از اوایل عمرش در خدمت امام دهم علیه السلام و بعد امام یازدهم علیه السلام بود، ولی متأسفانه به طور دقیق تاریخ تولد ایشان مشخص نیست و حتی بیان نشده که در کجا متولد شده است؛ البته در سامراء در خدمت امام دهم و یازدهم علیهما السلام بود و بعد از شهادت آن دو بزرگوار و با شروع نیابت اول، ایشان به بغداد

ص:229

آمد و کارش را از بغداد شروع کرد. بنابراین مشخص نیست که در چند سالگی به نیابت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف رسیده است.

عثمان بن سعید در چه سالی و در چه سنی و در کجا وفات یافت؟

سن عثمان بن سعید مشخص نیست؛ چون تاریخ دقیق تولد و مرگ ایشان مشخص نیست. جاسم حسین در این باره می گوید: «علی رغم نقش مهم عثمان بن سعید به عنوان نخستین نایب، هیچ کس تاریخ مرگ او را ارائه نمی دهد».

مورخین متأخر کوشیده اند تا تاریخ های قابل توجهی را ارائه دهند. هاشم حسینی می نویسد: «سفارت عثمان بن سعید تا سال 265 ادامه داشته است». اما هیچ مأخذی را ذکر نمی کند.

در مقابل جواد علی چنین می نویسد:

«بیست سال پس از غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف، نخستین سفیر در سال 280 هجری درگذشت. در توقیعی که گفته می شود امام غائب عجل الله تعالی فرجه الشریف به پسر نخستین سفیر و جماعت شیعه خطاب کرده است، پس از مراتب تسلیت های قلبی بر مرگ چنین مرد متقی، امام پسرش ابوجعفر (محمد) را به جانشینی او منصوب می کند».

در عین حال، جواد علی بر روایت شیخ طوسی تکیه دارد. شیخ طوسی اشاره می کند که محمد بن همام راوی، حدیث را در سال280 از محمد شنیده است؛

وی هیچ تاریخی را برای رحلت نخستین سفیر بیان نمی دارد. به علاوه به نظر می رسد نخستین سفیر مدت زیادی در این سمت نبوده است؛ زیرا شیخ طوسی روایت می کند:

«چون محمد بن عثمان (ابوجعفر) به جانشینی پدرش رسید، شخصی موسوم به احمد بن هلال ابرتابی که در سال 267 درگذشته، منکر سفارت ابوجعفر، پس از پدرش از ناحیۀ امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف شد. بنابراین رحلت سفیر اول باید قبل از سال

ص:230

267 اتفاق افتاده باشد» (1).

با جمع بندی اقوال می توان گفت که در مورد وفات ایشان دو قول وجود دارد:

1. وفات او قبل از سال 267 هجری قمری بوده است. البته مشخص نیست که کدام سال بوده است و به نظر می رسد که این درست باشد؛

2. وفات ایشان در سال 280 هجری قمری اتفاق افتاده است و این قول هیچ مدرک و دلیلی ندارد.

عثمان بن سعید در کجا دفن شده است و قبر ایشان کجاست؟

عثمان بن سعید در بغداد دفن شده است. شیخ طوسی در این باره می گوید:

قبر عثمان بن سعید در سمت غربی بغداد در خیابان میدان، و در اول محلی که به درب جبله معروف است و در مسجد درب جبله سمت راستِ کسی که داخل مسجد شود واقع است و قبر ایشان در مسجد و سمت قبلۀ آن واقع شده است.

محمد بن حسن شیخ طوسی در ادامه می گوید:

من قبر عثمان بن سعید را در همان جایی که راوی گفته دیده ام و در روی قبر، دیواری بنا شده که محراب مسجد همان جا بود.

در کنار محراب دری بود که به محل قبر که در خانه ای تنگ و تاریک بود باز می شد، به آن جا وارد شده و آشکارا آن قبر منور را زیارت می کردیم و از وقت ورودم به بغداد در سال 408 ﻫ .ق، تا سال چهارصد و اندی به همین صورت زیارت می کردیم. بعد از آن رئیس ابومنصور محمد بن مزج آن دیوار را خراب کرده و قبر عثمان بن سعید را نمایان کرد و روی قبرش صندوقی ایجاد کرد و برای آن سقفی ساخت که هرکسی می خواست داخل شده زیارت می کرد، و همسایگان محل، به زیارتش می رفتند و می گفتند: او مرد صالح و نیکوکاری

ص:231

بوده است و حقیقت حال او را نمی دانستند و می گفتند: او پسر دایه حسین علیه السلام است. این قبر متبرک تا به امروز که سال 447 ﻫ . ق است به همان صورت است (1).

آیا با مرگ عثمان بن سعید، امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف تسلیتی گفتند و در این زمینه توقیعی صادر کردند؟

امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بعد از مرگ عثمان بن سعید به پسرش محمد بن عثمان تسلیت گفتند. در این باره راوی می گوید:

توقیع شریف امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به شیخ ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید به جهت تسلیت و به مناسبت درگذشت پدرش آمد که در بخشی از این توقیع شریف آمده بود: «انا لله وانا الیه راجعون؛ به درستی که ما برای خداییم و به سوی او برخواهیم گشت و به امر او تسلیم و به قضا و قدر او راضی هستیم. پدر تو با سعادت و نیکبختی زندگی کرد و در حالی که پسندیده و مورد ستایش بود از دنیا رفت، پس خداوند او را رحمت کند و به اولیا و دوستان خودش [اهل بیت علیهم السلام] ملحق بفرماید. او همیشه در امر ولایت اولیاءالله تلاش می کرد، و در آنچه که او را به خدا و اهل بیت علیهم السلام نزدیک می کرد می کوشید. خداوند روی او را خرم و تازه فرماید و لغزش او را ببخشد».

در بخش دیگری از توقیع شریف آمده بود:

خداوند متعال ثواب تو را در این مصیبت، بزرگ گرداند و صبر نیکو برای

تو کرامت فرماید. هم تو و هم ما مصیبت دیده ایم، مصیبت پدرت موجب تنهایی و نگرانی تو و ما شده، پس خداوند او را در مکانی که رفته است

شاد گرداند (2).

ص:232

چه کسی عثمان بن سعید را غسل داد؟

محمد بن عثمان، پسر عثمان بن سعید کارهای تجهیز و غسل ایشان را انجام داده است. راوی می گوید:

ابوعمر عثمان بن سعید از دار دنیا رفت و پسرش ابوجعفر محمد بن عثمان او را غسل داد و اقدام به تجهیز پیکر او نمود (1).

دومین نایب امام زمان چه کسی بود و القاب و کنیۀ ایشان چه بود؟

بعد از آن که عثمان بن سعید اولین نایب امام زمان از دنیا رفت، پسرش ابوجعفر محمد بن عثمان به عنوان دومین نایب امام زمان انتخاب شد. کنیۀ نایب دوم، ابوجعفر است و القاب ایشان عبارت اند از: عمری، اسدی، سمان و عسکری.

محمد بن عثمان، دومین نایب امام زمان به دستور چه کسی به این مقام رسید؟

محمد بن عثمان به دستور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به این مقام رسید. در بخشی از توقیع شریف که به مناسبت فوت پدر ایشان صادر شده، آمده است:

خداوند متعال ثواب تو را در این مصیبت (مرگ پدر) بزرگ گرداند و صبر نیکو برای تو کرامت فرماید. هم تو و هم ما مصیبت دیده ایم، مصیبت پدرت موجب تنهایی و نگرانی تو و ما شده است، پس خداوند او را در مکانی که رفته است شاد گرداند. کمال سعادت او این بوده است که خداوند فرزندی همچون تو به او عنایت و روزی فرموده که پس از او جانشین و قائم مقام او در امرش باشد... . (2)

علاوه بر آن، در توقیعی دیگر باز به مناسبت وفات عثمان بن سعید برای پسرش محمد بن عثمان از طرف امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به این صورت صادر شد:

ص:233

و فرزندی که خداوند او را نگه بدارد، همواره در زمان حیات پدرش معتمد و مورد اطمینان ما بوده است، ... در نظر ما فرزند او جانشین اوست. آن چه که بگوید از امر ماست ... پس گفتۀ او را پذیرفته و فرمان برش باش. این رفتار و نظر ما را دربارۀ او بدان. (1)

البته لازم به ذکر است که علاوه بر دستور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، دستور امام حسن عسکری علیه السلام و تصریح پدر هم بود؛ از جمله در انتصاب وی به سمت سفارت ناحیۀ مقدسه، قبلاً توسط امام حسن عسکری علیه السلام به اطلاع خواص از شیعیان رسانده شده بود. آن حضرت در جمع شیعیان یمنی فرمود بود: «آگاه باشید که عثمان بن سعید وکیل من، و پسرش محمد، وکیل پسرم مهدی شماست».

در ضمن عثمان بن سعید، نیز قبل از وفات، این مسئله را برای سران شیعه بازگو نموده است. (2)

نیابت محمد بن عثمان از چه تاریخی شروع شد و مدت نیابت ایشان چند سال بوده است و در چه تاریخی از دنیا رفته است؟

تاریخ شروع نیابت محمد بن عثمان مشخص نیست؛ چون دقیقاً تاریخ رحلت نایب اول، یعنی عثمان بن سعید بیان نشده است. بنابراین نمی توان به طور دقیق آغاز نیابت وی را بیان کرد.

اما تاریخ وفات ایشان در آخر جمادی الاول سال 305 است. در روایت است که ابوجعفر محمد عمری در آخر جمادی الاولی سال 305 از دنیا رفت. (3)

محمد بن عثمان چند امام را درک کرده است؟

نایب دوم، علاوه بر درک امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و امام حسن عسکری علیه السلام، امام دهم را هم

ص:234

درک کرده است و می توان گفت اگر پدر وی در اوایل دوران امامت امام هادی علیه السلام وارد بیت آن حضرت شده باشد، بایستی بین سال های 220 تا 225هجری، در حالی که یازده ساله بوده به خدمت حضرت هادی علیه السلام درآمده باشد. بنابراین ولادت فرزندش محمد، قاعدتاً بایستی در دهۀ 230 هجری رخ داده باشد؛ و این بدان معناست که سن وی به هنگام شهادت امام هادی علیه السلام حدود بیست الی بیست و پنج سال بوده است. (1)

به هر حال ایشان سه امام دهم، یازدهم و دوازدهم علیهم السلام را درک کرده است. حتی بعضی ادعا می کنند که احتمال وکالت وی برای امام هادی علیه السلام منتفی نیست. (2)

آیا روایاتی وجود دارد بر این که محمد بن عثمان، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده است؟

روایتی وجود دارد که دلالت می کند بر این که محمد بن عثمان، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیده است. از جمله عبدالله بن جعفر حمیری می گوید: از محمد بن عثمان پرسیدم: «آیا صاحب این امر را دیده ای؟» گفت: «بله و آخرین مرتبه ای که ایشان را زیارت کردم در بیت الله الحرام بود، ... و باز آن حضرت را دیدم که نزد مستجار، پردۀ کعبه را گرفته بود». (3)

محمد بن عثمان در چه تاریخی از دنیا رفت و در کجا دفن شده است؟

سفیر دوم امام، در آخر جمادی الاول سال 304 یا 305 هجری رحلت نمود. بنا به نقل شیخ طوسی از «ابونصر هبة الله»، اطراف محل قبر وی ابتدا مسکونی بود و سپس تخریب شد و قبر وی در وسط صحرا قرار گرفت؛ این قبر در سمت غربی بغداد قرار دارد و امروزه نزد اهالی بغداد معروف و محل زیارت است و بنای

ص:235

نیکویی نیز بر آن ساخته شده و اهالی بغداد وی را به «الشیخ الخلانی» می شناسند. (1)

سومین نایب امام دوازدهم چه کسی بود؟

سومین نایب امام دوازدهم، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی بود که بعد از نایب دوم، یعنی محمد بن عثمان به این مقام رسید.

علما و مورخان، حسین بن روح را با چه عناوینی معرفی کرده اند؟

ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر را مورخان و علمای اخبار با عناوین «نوبختی»، «روحی»، «قسمی» و «حسین بن روح نوبخت» معرفی کرده اند. (2)

به چه دلیل حسین بن روح به عنوان سومین نایب امام دوازدهم انتخاب شد؟

شکی نیست که حسین بن روح، یکی از افراد مورد اطمینان و اعتماد محمد بن عثمان بوده است و نقل شده که ایشان اسرار درونی خانوادگی خویش را با ایشان در میان می گذاشته است و لیکن محمد بن عثمان غیر از ایشان نُه وکیل دیگر در بغداد داشت که زیر نظر وی به فعالیت و انجام مأموریت مشغول بودند و حسین بن روح از همۀ آن ها نزدیک تر به محمد بن عثمان بود و به همین خاطر با وجود این افراد، حسین بن روح به نیابت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف انتخاب گردید. در ضمن، حسین بن روح ویژگی هایی داشت که در دیگران نبود، ازجمله:

1. وفاداری و هوشیاری، صبر وبردباری و در یک کلمه اخلاص او یکی از عوامل جانشینی وی بود. در آن موقعیت خاص سیاسی، صبر و بردباری، هوشیاری و اخلاص، مهم تر از متکلم و فقیه بودن بود؛ چون نواب، احکام و مسائل دینی مورد نیاز را به طور مستقیم از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دریافت می کردند. برای تأیید مطالب بالا روایتی را ذکر می کنیم:

ص:236

عده ای از ابوسهل نوبختی سؤال کردند: «چطور شد که امر نیابت به شیخ ابوالقاسم حسین بن روح واگذار گردید، ولی به تو واگذار نشد؟» او پاسخ داد: «آنان [ائمه علیهم السلام] بهتر از هر کسی می دانند چه کسی را به این مقام برگزینند. من آدمی هستم که با دشمنان رفت و آمد دارم و با ایشان مناظره می کنم. اگر آن چه را که ابوالقاسم دربارۀ امام می داند، می دانستم، شاید در بحث هایم با دشمنان و جدال با آنان می کوشیدم تا دلایل بنیادی را بر وجود امام ارائه دهم و در نتیجه محل اقامت او را آشکار سازم؛ اما اگر ابوالقاسم امام را در زیر جامۀ خود پنهان داشته باشد، بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا او را نشان دهد، هرگز چنین

نخواهد کرد».

از این حدیث، ارادۀ او در مخفی کردن مسائل مربوط به امام غایب عجل الله تعالی فرجه الشریف و درجۀ ایمان او در مقابل شکنجۀ دشمن و استقامت او در برابر مصائب و ناملایمات، روشن می گردد که این از عوامل انتخاب او به شمار می رود. (1)

2. حسین بن روح بر طبق گواهی مورخین و محدثین، خردمندترین شخص زمان خویش در نزد دوست و دشمن بود و در فضایل حسین بن روح به همین مطلب اشاره شده که «ابوالقاسم حسین بن روح از نظر مخالف و موافق، عاقل ترین مردم زمانه اش بود و البته به تقیه عمل می کرد». (2)

3. یکی دیگر از عوامل مؤثر در انتصاب او، مسدود کردن شک و شبهه ای بود که ممکن بود از ناحیۀ مخالفین القا گردد. اگر افراد دیگری غیر از ایشان به نیابت منصوب می گشت، ممکن بود دشمنان و بعضی از ناآگاهان تصور کنند که این انتخاب، به خاطر روابط نزدیک محمد بن عثمان با آن فرد است و لذا نتیجه

ص:237

بگیرند که نظر شخصی محمد بن عثمان است، نه نظر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف؛ چون آگاهان و روشن فکران اجتماعی آن زمان، واگذاری نیابت به ایشان را بعید می دانستند، ایجاد چنین شبهه ای منتفی گردید و به زودی اصحاب او را پذیرفتند و در نیابت او تردید به خود راه نداند و معلوم گردید که انتخاب او به اذن و رضایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف صورت پذیرفته است. (1)

حسین بن روح به دستور چه کسی به مقام نیابت رسید؟

بعد از رحلت سفیر دوم، نیابت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به حسین بن روح منتقل شد. سفیر دوم در حضور تعدادی از سران شیعه و وکلا و دستیارانش، همچون ابوعلی محمد بن همام اسکافی و... ابن روح را رسماً به عنوان جانشین خود اعلام کرد. ام کلثوم دختر ابوجعفر عمری می گوید: «حسین بن روح از چند سال قبل از رحلت پدرم، ابوجعفر، وکیل او بود تا آن که از طرف پدرم به نیابت و سفارت منصوب شد و کسی جز بعضی جهال در امر نیابتش تردید نکردند». (2)

بنا به نقل شیخ طوسی، محمد بن عثمان می گوید: «من ابوالقاسم حسین بن روح را جانشین خود کردم، او را به منصب نیابت پس از خودم منصوب کردم». گفتم: «این کار را به امر امام انجام داده اید؟» گفت: «برخیز، خداوند به تو عافیت دهد، همان طور است که برای تو گفتم». (3)

علاوه بر آن، جاسم حسین می گوید: «سفیر دوم در بستر مرگ در حالی که همگی بر بالین او گرد آمده بودند، ابن روح نوبختی را با بیان این مطلب که امام دوازدهم دستور فرموده اند، منصوب کرد».

ص:238

حسین بن روح در نزد امام چه جایگاهی داشت و آیا مورد وثاقت امام بود؟

برای این که جایگاه حسین بن روح در نزد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مشخص شود، توقیعی از امام برای تأیید ایشان صادر شده و در این توقیع آمده است که حسین بن روح مورد وثوق و اطمینان ما می باشد. ابوالعباس بن نوح گفته است: «نوشته ای را به خط محمد بن نفیس، که در اهواز نوشته شده بود، دیدم که اولین نامه و توقیع صادره از ناحیۀ مقدسه به وسیلۀ حسین بن روح بود که: ما او را می شناسیم، خداوند همۀ خوبی ها و رضای خودش را به او بشناساند و با توفیقات خود سعادتمندش فرماید. از نامۀ او اطلاع یافتیم و او کلاً مورد وثوق و اطمینان ماست». (1)

حسین بن روح نزد نایب دوم (محمد بن عثمان) چه جایگاهی داشته است؟

حسین بن روح به عنوان یکی از کارگزاران نزدیک محمد بن عثمان به شمار می رفت، منزلت و مقام او در زمان نایب دوم، به قدری زیاد بود که نایب دوم به اول کسی که اجازۀ ورود بر خود می داد، ابوالقاسم حسین بن روح بود.

ام کلثوم دختر ابوجعفر عمری می گوید: «حسین بن روح از چند سال قبل از رحلت پدرم، ابوجعفر، وکیل او بود و در امر املاک او نظارت داشت و اسرار دینی را از جانب او به رؤسای شیعه می رساند و از خواص و محارم او به شمار می رفت... حسین بن روح نزد ایشان به جلالت مقام و قدر و منزلت و محترم بود». (2)

آیا حسین بن روح امام یازدهم، امام حسن عسکری علیه السلام را دیده است؟

بنا به گفتۀ ابن شهرآشوب، حسین بن روح دستیار نزدیک امام یازدهم، حضرت

ص:239

عسکری علیه السلام و سفیر آن امام بوده است؛ هرچند بعضی ها این را بعید می دانند. (1)

حسین بن روح در چه تاریخی به دنیا آمد و کی از دنیا رفت و در کجا دفن شده است؟

تاریخ تولد وی معلوم نیست؛ اما حسین بن روح در 18 شعبان 326 از دنیا رفته است و در قریۀ نوبختیه، در سمت غربی بغداد دفن شده است. (2)

حسین بن روح چند سال نایب بوده است؟

حسین بن روح نزدیک به بیست و یک سال نایب امام دوازدهم بود؛ یعنی شروع نیابت ایشان، 305 و تاریخ وفات ایشان 326 است.

بعد از نایب سوم، حسین بن روح، چه کسی به عنوان نایب چهارم انتخاب شد و به چه القابی مشهور بود؟

بعد از فوت نایب سوم، ابوالحسن علی بن محمد سَمَری به نیابت رسید. لقب نایب چهارم، سمری (به فتح سین و میم) یا سیمری (به فتح سین و سکون یاء و ضم یا فتح میم) و یا صمیری (به فتح صاد و سکون یاء و ضم یا فتح میم) می باشد، لکن مشهور همان اولی است.

نایب چهارم به دستور چه کسی به مقام نیابت رسید؟

پس از اتمام دوران نیابت سفیر سوم و رحلت وی، ابوالحسن علی بن محمد سمری که یکی از دستیاران برجستۀ سفیر سوم بود به امر ناحیۀ مقدسه و براساس اعلام سفیر سوم به سران شیعه به جانشینی وی انتخاب شد. (3)

علی بن محمد سمری در چه تاریخی به دنیا آمده است؟

ص:240

تاریخ ولادت نایب چهارم مانند نایبان قبلی معلوم نیست؛ بنا به نقل شیخ طوسی، ایشان جزو اصحاب امام عسکری علیه السلام بوده است.

وی چند سال نایب بوده و کی از دنیا رفته است؟

با توجه به فوت نایب سوم در شعبان 326 هجری، طبعاً نیابت وی از این تاریخ شروع شده و با توجه به رحلت وی در نیمۀ شعبان سال 329 هجری، دوران نیابت ایشان سه سال می باشد. (1)

علی بن محمد سمری در کجا دفن شده است؟

ابوالحسن علی بن محمد سمری طبق روایت شیخ طوسی، در سال 329 هجری وفات یافت و قبر او در بغداد در خیابان معروف به خلنجی، جنب ربع المحول، نزدیک نهر ابوقراب می باشد. (2) بنا به نقل جباری از یاقوت حموی، این ربع در شمال روستای «براثا» در سمت غربی بغداد واقع شده است و اکنون مزار وی در بغداد معروف و محل زیارت است.

نایب چهارم، علی بن محمد سمری در طول نیابتش چه افتخاراتی داشته است؟

مهم ترین و بزرگ ترین افتخار وی همین است که نایب چهارم امام بوده است، در ضمن ایشان نیز به مقتضای منصب وکالت، دارای خوارق عاداتی بود.

ازجمله می توان به اعلام وفات علی بن بابویه قمی در همان لحظۀ وفاتش اشاره کرد؛ بنا به نقل شیخ طوسی از احمد بن ابراهیم بن مخلد، به هنگام حضور ایشان در بغداد و در حالی که بزرگان شیعه به همراه ایشان در محضر سفیر چهارم بودند، وی بی مقدمه و بدون هیچ سؤالی از جانب کسی، گفت: «خدا علی بن موسی بن

ص:241

بابویه قمی را رحمت کند»، جمع حاضر از این سخن پی بردند در همان لحظه علی بن بابویه رحلت کرده است. برای اطمینان کامل از صحت این سخن، تاریخ مذکور را ثبت کردند و پس از 17 یا 18 روز، خبر رحلت علی بن بابویه در تاریخ یاد شده به بغداد رسید. (1)

بنا به روایت شیخ صدوق و شیخ طوسی و برخی دیگر، هفته ای پیش از رحلت نایب چهارم، توقیعی از سوی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف صادر و به دست او واصل شد که در آن علاوه بر اعلام وفات او پس از شش روز، وی از تعیین جانشین منع و شروع غیبت تامۀ کبرا اعلام شده بود. (2)

متن این توقیع چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم. ای علی بن محمد سمری! خداوند اجر برادرانت در مصیبت تو را بزرگ دارد! همانا تو تا شش روز دیگر خواهی مرد! پس امور خود را جمع کن و کسی را نیز برای جانشین خود انتخاب مکن؛ چرا که غیبت تامه شروع شده و ظهوری در کار نیست، مگر پس از اذن الهی که نامش بلندمرتبه است، و این ظهور، پس از مدتی طولانی و هنگامی که دل ها قسی و سخت و زمین از ظلم پر شود، انجام خواهد گرفت؛ و به زودی کسانی نزد شیعیان من ادعای مشاهده خواهند نمود؛ آگاه باشید که هر کسی قبل از خروج سفیانی و شنیدن صدای صیحه، مدعی مشاهده شود، دروغ گو و اهل افتراست، و لا حول و لا قوة الّا بالله العلی العظیم. (3)

به چه دلیل نایب چهارم برای خود جانشین انتخاب نکرد و غیبت صغرا تمام شد؟

به دو صورت می توان به این سؤال جواب داد: اول به صورت تعبدی و کلی، و

ص:242

دوم به صورت تحلیلی و استدلالی.

جواب تعبدی و کلی این است که امام دوازدهم قبل از فوت نایب چهارم، به وسیلۀ توقیع اعلام کرده بودند که غیبت صغرا تمام شده است و برای جناب سمری نوشته بودند که بعد از خود جانشینی انتخاب نکن؛ البته این دستور امام به امر خداوند بوده است؛ یعنی برنامه، روش و کار امام را خداوند متعال تعیین فرموده است و امام باید همان برنامه را اجرا نماید. (1) این بهترین دلیل برای اتمام غیبت صغراست؛ اما برای این که موضوع بهتر روشن شود، به صورت استدلالی هم به این سؤال جواب داده می شود. می توان گفت که به چند دلیل غیبت صغرا ادامه نیافت و تمام شد:

1. غیبت صغرا مقدمۀ غیبت کبرا و زمینه سازی برای آن بوده است؛ چون ابتدای غیبت بود و اذهان، انس به غیبت نداشت، اگرچه در زمان حضرت امام علی نقی و حضرت امام حسن عسکری علیهما السلام فی الجمله آن دو امام برای آماده کردن اذهان از نظرها احتجاب می کردند، با این وجود غیبت تامه اگر دفعة و ناگهانی واقع می گردید، مورد انکار و سبب انحراف افکار می شد؛ چراکه قطع ارتباط با امام چنان چه در غیبت کبرا واقع شد، بدون آمادگی برای اکثر مردم دشوار و ناراحت کننده بود.

لذا قریب هفتاد سال ارتباط مردم با امام به وسیلۀ نواب خاص حفظ شد و توسط آنان عرایض و مشکلات و مسائل خود را عرض می کردند و جواب می گرفتند و توقیعات به وسیلۀ آن ها می رسید و بسیاری هم به شرف یابی حضور نایل می شدند تا در این مدت مردم آشنا و مأنوس شدند.

ص:243

این ارتباط توسط نواب خاص و همچنین تشرف جمعی در آن زمان، به زیارت آن حضرت برای تثبیت ولادت و حیات آن حضرت مفید و لازم بود. بنابراین می توان گفت علت این که غیبت صغرا ادامه نیافت، این بود که برنامۀ اصلی کار آن حضرت، غیبت کبرا بود و غیبت صغرا که مقدمۀ آن بود و برای آماده کردن زمینه لازم بود، انجام شد. (1)

2. وقتی بنا باشد نایب خاص نافذ الحکم و صاحب قدرت ظاهری نباشد و نتواند رسماً در کارها مداخله کند، بلکه قدرت های ظاهری به واسطۀ تمرکز توجهات در او با معارضه و مزاحمت داشته باشند، شیادان و جاه طلبان هم ادعای نیابت خاصه می نمایند و اسباب تفرقه و گمراهی فراهم می سازند. چنان چه در همان مدت کوتاه غیبت صغرا دیده شد چه دعاوی باطلی آغاز گردید و این خود یک مفسده ای است که دفعش از حفظ مصلحت تعیین نایب خاص اهمیتش اگر بیش تر نباشد کم تر نیست. خلاصه آن که ادامۀ روش نیابت خاصه با صرف نظر از مصالحی که فقط در همان آغاز کار و ابتدای امر داشته، با این که نواب مبسوط الید و نافذ الکلمه نباشند و تحت سیطرۀ زمام داران وقت مأمور به تقیه باشند، از نظر عقل مصلحت ملزمه ای ندارد، بلکه از آن مفاسدی هم ظاهر می گردید. (2)

ص:244

بودند، (1) یعنی حکومت برای تسلط کامل بر این دو امام، آن ها را در محیط بسته و مشخص که تمام همسایگان و ساکنان شهر افراد نظامی و شناخته شده بودند، نگه داری می کرد و تمام رفت و آمدها به منزل امام کنترل می شد. حال در چنین محیطی که همه چیز دقیقاً کنترل می شد، آیا فقیه سرشناسی می توانست به خانۀ امام رفت و آمد کند و مردم نیز با منزل آن فقیه در ارتباط باشند و مسائل خود را اعم از مالی و غیره مطرح نمایند؟ بدیهی است که چنین کاری ممکن نبود و افراد دست گیر و بازجویی می شدند، لذا صحیح ترین راه این است که افرادی که گمان نمی رود واسطۀ امام باشند و مطالب را رد و بدل کنند، به کار گرفته شوند و فعالیت نمایند. اگر کسی زندگی دو نایب اول (عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان) را مطالعه نماید، درمی یابد که آن ها مأمور تأمین روغن سامرا

و از کسانی بودند که آذوقۀ پادگان را فراهم می کردند و اصلاً گمان نمی شد که نایب امام باشند و چنان که در کتاب سازمان وکالت (2) به طور مفصل و تحقیقی بیان شده، نامه های امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و نامه های مردم داخل ظرف های روغن قرار می گرفت و مردم به بهانۀ خرید و فروش روغن، ظرف های حاوی پول و نامه را رد و بدل می کردند. بدیهی است که چنین کاری توسط یک فقیه امکان نداشت؛ چون فضای حاکم بر آن دوران، تقیه و مخفی کاری بود، نه محیط باز برای فعالیت عالمان و فقهای دین.

از طرف دیگر، اگر عالم و فقیهی ادعای نیابت می کرد، این احتمال داده می شد که برای گذران زندگی و جلب مال دنیا چنین کاری کرده است، اما کسی که کسب و درآمد دارد خیلی بعید است که دست به چنین کار خطرناکی بزند و برای

ص:245

پول بیش تر خود را با حکومت درگیر کند. بنابراین کاسب بودن نایبان، دلیل بر صدق مدعای آن هاست، نه دروغ بودن ادعایشان، لذا همین مسئله تا غیبت صغرا ادامه یافت.

البته تذکر این نکته نیز لازم است که هرچند آنان فقیه و عالم برجسته نبوده اند، کاسب بودن آن ها به معنای کم سوادی یا عوام بودنشان نیست. نایبان طبق گواه تاریخ، افرادی بسیار والامقام و دارای کشف و کرامت (1) و پرورش یافتۀ مکتب امامان معصوم علیهم السلام بوده اند و هرگز دور از دین و معرفت نبوده اند.

پس معلوم می شود که چرا شیخ کلینی که عالمی برجسته و شناخته شده بود، برای نیابت از امام برگزیده نشده است.

به هر حال نایبان خاص، تنها نقش واسطه داشتند و تقاضاهای مردم را به امام می رساندند و در مقابل، پیام یا کمک مالی امام را به مردم می دادند، اما بر کسی ولایت نداشتند و هرگز اهل فتوا یا صدور حکم از جانب خویش نبوده اند.

ص:246

ص:247

ص:248

رابطه ای حقیقی میان دو طرف ولایت وجود دارد و ولایتی حقیقی است.

ولایت تکوینی، سرپرستی موجودات جهان و عالم خارج و تصرف عینی داشتن در آن هاست؛ مانند ولایت نفس انسان بر قوای درونی خویش. هر انسانی نسبت به قوای ادارکی و اعضا و جوارح سالم خود ولایت دارد؛ اگر دستور دیدن می دهد، چشم اطاعت می کند و... .

بازگشت این ولایت تکوینی به علت و معلول است. این نوع از ولایت، تنها بین علت و معلول تحقق می یابد و براساس آن، هر علتی، ولیّ و سرپرست معلول خویش است و هر معلولی در تحت ولایت و تصرف علت خود می باشد؛ از این رو ولایت تکوینی هیچ گاه تخلف بردار نیست و نفس انسان اگر اراده کند که صورتی را در ذهن خود ترسیم سازد، اراده کردنش همان و ترسیم کردن و تحقق بخشیدن به موجود ذهنی اش همان. ولیّ واقعی و حقیقی اشیاء و اشخاص که نفس همۀ انسان ها در ولایت داشتن مظهر اویند، فقط و فقط ذات اقدس الهی است.

2. ولایت بر تشریع

ولایت بر تشریع همان ولایت بر قانون گذاری و تشریع احکام است؛ یعنی این که سرپرست جعل قانون و وضع کنندۀ اصول و مواد قانونی باشد. این ولایت در حیطۀ قوانین است و نه در دایرۀ موجودات واقعی و تکوینی.

3. ولایت تشریعی

ولایت تشریعی یعنی نوعی سرپرستی که نه ولایت تکوینی است و نه ولایت بر تشریع و قانون، بلکه ولایتی است در محدودۀ تشریع و تابع قانون الهی. (1)

مقصود از فقیه در بحث ولایت فقیه، مجتهد جامع الشرایط است، نه هرکسی که فقه خوانده باشد. فقیه جامع الشرایط باید سه ویژگی داشته باشد: «اجتهاد

ص:249

مطلق»، «عدالت مطلق» و «قدرت مدیریت و استعداد رهبری»؛ یعنی از سویی باید صدر و ساقۀ اسلام را به طور عمیق و با استدلال و استنباط بشناسد و از سویی دیگر، در تمام زمینه ها، حدود و ضوابط الهی را رعایت کند و از هیچ یک تخطی و تخلف ننماید و از سوی سوم، استعداد و توانایی مدیریت و کشورداری و لوازم آن را واجد باشد.

منظور از اجتهاد مطلق این است که چون اسلام، یک مجموعۀ منسجم است، به گونه ای که دیانت آن، عین سیاست است و سیاست آن، عین دیانتش می باشد و فهم درست و کامل ره آورد وحی، زمانی صورت می گیرد که فقیه به همۀ ابعاد آن آگاه باشد و از این رو، اسلام شناس واقعی کسی است که در همۀ اصول و فروع در عبادات و عقود و احکام و ایقاعات و سیاست اسلامی مجتهد باشد.

فقیه حاکم بر نظام اسلامی که در عصر غیبت، مجری و حافظ و مبیّن قرآن است، باید به تمام جوانب آن آگاه باشد. او باید علاوه بر شناخت احکام و معارف قرآن کریم، دربارۀ انسان و جامعۀ اسلامی، روایات رسیده از عترت علیهم السلام را نیز به خوبی بررسی کند و بتواند مسائل جدید و مستحدثۀ مسلمین را حل کند و آن ها را بر اصول و فروع دین تطبیق دهد. او مجتهد مطلق است که در صورت واجد بودن شرایط دیگر، می تواند مسئولیت ولایت و مدیریت جامعۀ اسلامی را بپذیرد و از عهدۀ آن برآید.

منظور از عدالت مطلق، یعنی فقیه جامع الشرایط علاوه بر این که لازم است علم و دین را درست بفهمد، باید آن علم را در خودش و محدودۀ حیاتش و در جامعۀ اسلامی به درستی اجرا نماید. لازم است همۀ وظایف دینی خود را انجام دهد و تمام دین را به مردم ابلاغ کند و چیزی را کتمان نکند. فقیه عادل نباید به میل و هوس کاری کند، مطیع هواهای نفسانی نگردد و گناهی از او سر نزند؛ نه واجبی را

ص:250

ترک کند و نه حرامی را مرتکب شود.

بنابراین ویژگی دوم فقیه جامع الشرایط، ترک هوا و هوس و تابعیت عملی محض نسبت به احکام و دستورهای دین است. فقیه حاکم، اگر فتوا می دهد باید خود نیز به آن عمل کند و اگر حکم قضایی صادر می کند، خود نیز آن را بپذیرد و اگر حکم ولایی و حکومتی صادر و انشا می نماید، خود نیز به آن گردن نهد و آن را نقض نکند.

شرط سوم فقیه، علاوه بر اجتهاد و عدالت مطلق، قدرت مدیریت و استعداد رهبری است؛ یعنی اولاً بینش درست و صحیحی نسبت به امور سیاسی و اجتماعی داخل و خارج کشور داشته باشد و ترفندهای دشمنان خارج را خوب بشناسد، و ثانیاً از هنر مدیریت و لوازم آن برخوردار باشد.

بنابراین نمی توان گفت هر فقیه عادلی صلاحیت رهبری جامعه را دارد، بلکه باید گذشته از شرایط علمی، دارای استعداد و توانایی لازم برای ادارۀ امت اسلامی باشد. (1)

ولایت فقیه به معنای آن است که در زمان غیبت، فقیه عادل، سزاوار تصدی و سرپرستی جامعۀ اسلامی است و او به این موقعیت شرعی و اجتماعی نصب شده است. بنابراین ولایت فقیه نه از سنخ ولایت تکوینی است و نه از سنخ ولایت بر تشریع و قانون گذاری، بلکه ولایت مدیریتی بر جامعۀ اسلامی است که به منظور اجرای احکام و تحقق ارزش های دینی و شکوفا ساختن استعدادهای افراد جامعه و رساندن آن ها به تعالی صورت می گیرد. ولایت در محدودۀ تشریع، در قرآن کریم و روایات اسلامی به معنای تصدی امور جامعۀ انسانی آمده است؛

برای مثال: فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در واقعۀ غدیر خم: «الست اولی بکم من

ص:251

انفسکم»؛ (1) «من کنت مولاه فعلی مولاه» (2) و همچنین آیاتی مانند: «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وَ هُمْ رَاکِعُونَ» (3) بازگوکنندۀ ولایت و سرپرستی و ادارۀ امور جامعۀ اسلامی است.

در ضمن، ولایتی که فقیه از آن برخوردار است و از ادله استنباط می شود، ولایت اعتباری است. امام خمینی رحمة الله در این باره می گوید:

وقتی می گوییم ولایتی را که رسول الله و ائمه داشتند بعد از غیبت، فقیه عادل دارد، برای هیچ کس این توهم نباید پیدا شود که مقام فقها همان مقام ائمه و رسول اکرم است؛ زیرا این جا صحبت از مقام نیست، بلکه صحبت از وظیفه است. ولایت یعنی حکومت و ادارۀ کشور و اجرای قوانین شرع مقدس، یک وظیفه سنگین و مهم است، نه این که برای کسی شأن و مقام غیرعادی به وجود بیاورد و او را از حد انسان عادی بالاتر ببرد. به عبارت دیگر، ولایت مورد بحث یعنی حکومت و اجرا و اداره، بر خلاف تصوری که خیلی از افراد دارند، امتیاز نیست بلکه وظیفه ای خطیر است. ولایت فقیه از امور اعتبار عقلانی است و واقعیتی جز جعل ندارد. (4)

دلایل ولایت فقیه چیست؟ به بیان بهتر چه دلیلی برای اثبات ولایت فقیه وجود دارد؟

دو نوع دلیل برای اثبات ولایت فقیه وجود دارد:

1. دلایل نقلی:

دلایل نقلی، عبارت از روایاتی است که دلالت بر ارجاع مردم به فقها برای رفع نیازهای حکومتی دارد؛ به عبارت دیگر، فقها را به عنوان «امنا» یا خلفا و وارثان پیامبران و امامان معرفی کرده است. برای نمونه یکی از روایاتی که

ص:252

در خصوص اثبات ولایت فقیه به آن استدلال می شود، مقبولۀ عمر بن حنظله است.

راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «اگر دو نفر از شیعیان شما در مورد مسئله ای چون قرض یا ارث با یکدیگر نزاع کنند و برای رفع نزاع و داوری میان خود به پادشاه وقت و یا قضات رسمی مراجعه کنند، آیا این کار درست است؟» حضرت فرمود:

هر کسی از آنان در امری که حق باشد یا باطل، داوری بخواهد، به یقین متوسل به طاغوت شده است، و اگر به نفع او حکم کند، اگرچه حق مسلّم او باشد، حرام است؛ زیرا حق خود را به حکم طاغوت گرفته است. حال آن که خداوند متعال فرمان داده است که به طاغوت کفر ورزند؛ آن جا که می فرماید: «آنان می خواهند از طاغوت داوری طلبند در حالی که به ایشان امر شده است که به آن کفر ورزند». (1) و (2)

گفتم: «پس می فرمایید این دو نفر چه کار کنند؟» فرمودند:

بنگرند که کدام یک از شما راوی حدیث ماست و در حلال و حرام صاحب نظر است و احکام ما را به خوبی می شناسند، پس حکم خود را به او واگذار کنند و به نتیجۀ داوری او خشنود باشند؛ زیرا من چنین شخصی را بر شما حاکم قرار داده ام. هرگاه چنان حاکمی میان شما حکم کرد و سخن او پذیرفته نشد، به یقین حکم خدا کوچک شمرده شد و فرمان ما رد شده است؛ و کسی که ما را رد کند، گویی خدا را رد کرده است و چنین کاری در

ص:253

درجه شرک به خداست. (1)

امام خمینی در مورد روایت بالا می گوید:

همان طور که از صدر و ذیل این روایت و استشهاد امام علیه السلام به آیۀ شریفه به دست می آید، موضوع سؤال کلمه کلی بوده، و امام هم تکلیف کلی را بیان فرموده است و عرض کردم که برای حل و فصل دعاوی حقوقی و جزایی هم به قضات مراجعه می شود و هم به مقامات اجرایی و به طور کلی حکومتی. (2)

روایت بعدی، توقیعی است که برای اثبات ولایت فقیه از آن استفاده می شود. اسحاق بن یعقوب نامه ای برای حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف می نویسد و از مشکلاتی که برایش رخ داده سؤال می کند؛ محمد بن عثمان عمری، نمایندۀ آن حضرت، نامه را می رساند. جواب نامه به خط مبارک صادر می شود که:

... در حوادث و پیشامدها به راویان حدیث ما رجوع کنید؛ زیرا آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدایم... . (3)

منظور از حوادث واقعه که در این روایت آمده، مسائل و احکام شرعیه نیست. نویسنده نمی خواهد بپرسد دربارۀ مسائل تازه ای که برای ما رخ می دهد چه کنیم؛ چون این موضوع جزء واضحات مذهب شیعه بوده است و روایات متواتره دارد که در این مسائل باید به فقها رجوع کنند؛ در زمان ائمه هم به فقها رجوع می کردند و از

ص:254

آنان می پرسیدند. بنابراین منظور پیشامدهای اجتماعی و گرفتاری هایی بوده که برای مردم و مسلمین روی می داده است. (1)

2. دلایل عقلی:

محکم ترین دلیل بر ولایت فقیه این است که قانون الهی و شریعت، بدون گرداننده و مجری و ولیّ امر، بی اثر و لغو و بیهوده می باشد.

امام خمینی دربارۀ ضرورت عقلی بر وجود ولایت فقیه می نویسد:

همان دلایلی که لزوم امامت پس از نبوت را اثبات می کند، عیناً لزوم حکومت در دوران غیبت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف را دربر دارد، به ویژه پس از این همه مدت که از غیبت آن بزرگوار می گذرد و شاید این دوران هزاران سال دیگر نیز ادامه یابد؛ علم آن نزد خداوند است و ما از طولانی شدن آن به خدای بزرگ پناه می بریم. آیا می توان تصور کرد که آفریدگار حکیم، امت اسلامی را به حال خود رها کرده و تکلیفی برای آن معیّن نکرده باشد و آیا خردمندانه است که بگوییم خداوند حکیم به هرج و مرج مسلمین و پریشانی احوال آنان رضایت داده است؟ و آیا چنین گمانی به شارع مقدس رواست که بگوییم حکمی قاطع جهت رفع نیازهای اساسی بندگان خدا تشریع نکرده است تا حجت بر آنان تمام شده باشد؟» (2)

آیت الله جوادی آملی می گوید: «دلیل عقلی محض، همان برهان ضرورت نظم در جامعۀ اسلامی است». (3)

آیا حقیقت مفهوم دین اسلام و مبانی واقعی آن همین است که توسط مراجع دینی برداشت می شود؟ به عبارت دیگر، در زمان غیبت، علما در تبیین حقیقت شریعت چقدر موفق بوده اند؟

ص:255

این سؤال مبهم است و نیاز به دقت بیش تری دارد: اگر منظور از حقیقت شریعت، بیان مبانی و اصول دین است؛ این کار از حیطۀ وظایف مراجع دینی خارج است و مسئولیت آن به عهدۀ دو علم فلسفه و کلام می باشد؛ و اگر منظور، تبیین احکام دینی و موضع دین در برابر مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و... است، که مراجع دینی در طول عصر غیبت، به بهترین وجه مسئولیت خود را انجام داده اند و حجم عظیم کتب علمی آنان در موضوعات مختلف و نیز تحول بنیادین در عرصه های مختلف مسائل دینی و نقش عمیق آنان در پیشبرد جامعه در طول تاریخ و نجات آن از بحران های پیش رو و... شاهد قطعی موفقیت آن ها در ادای این تکلیف می باشد. خداوند به ما هم توفیق شناخت و عمل به وظیفۀ خود را عنایت فرماید.

ص:256

حکومت تشکیل داد، بر دیگران واجب است از او پیروی کنند. حال اگر تشکیل حکومت اسلامی جز از راه قیام دسته جمعی امکان پذیر نباشد، همگان باید بدین مهم اقدام کنند، و در صورتی که تشکیل حکومت ممکن نباشد، باز هم تکلیف ساقط نیست و باید به اندازۀ توان، احکام اسلامی را اجرا کنند. پس به هیچ روی، انتظار فرج و حکومت جهانی مهدوی با قیام های پیش از ظهور ناسازگاری ندارد، بلکه برخی از قیام ها و حکومت ها، زمینه ساز قیام و حکومت جهانی حضرت خواهند بود.

فقهای دین بر چه اساسی در زمان غیبت کبرا بر دیگران ولایت دارند؟

یکی از دلایل نقلی ولایت فقیه، علاوه بر دلایل عقلی آن، روایت امام صادق علیه السلام است که فرمود:

ینظران الی من کان منکم ممن قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف احکامنا فلیرضوا به حَکَماً فإنی قد جعلته علیکم حاکما فإذا حکم بحکمنا فلم یقبله منه فإنما استخف بحکم الله و علینا رد و الراد علینا الراد علی الله و هو علی حد الشرک بالله؛ (1)

نگاه کنند به هر کس از شما که راوی حدیث ماست و در حلال و حرام صاحب نظر است و احکام ما را می داند؛ پس حاکمیت او را بپذیرند؛ زیرا من او را بر شما حاکم قرار دادم، پس هرگاه مطابق حکم ما حکم کند و از او پذیرفته نشود، امر خداوند خوار شمرده شده است و ما (اهل بیت) را رد کرده اند و رد کردن ما، رد کردن خداوند است و آن شخص به منزلۀ مشرک است.

لذا این ولایت را ائمۀ معصومین علیهم السلام سالیان طولانی قبل از نیابت خاصه به

ص:257

فقها داده اند.

به تصریح این نوع روایات (1) مجتهد جامع الشرایط حتی در زمان حضور امام معصوم و در همان شهر می تواند فتوا بدهد و مردم موظف اند از او اطاعت کنند. بنابراین، ولایت فقیه ویژۀ دوران غیبت نیست که ادامۀ نیابت خاصه باشد. آری، هنگام حضور امام، رهبری جامعه برعهدۀ اوست و فقها یاوران امام هستند، اما در نبود ظاهری ایشان، رهبری جامعه نیز برعهدۀ فقیه جامع الشرایط است. اما این امر، سعه و ضیق ولایت است، نه اصل ولایت.

ص:258

باب نیابت خاصه بسته و غیبت کبرا شروع می شود.

اسحاق بن یعقوب، از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دربارۀ تکلیف شیعیان در غیبت کبرا و پایان دورۀ نیابت خاصه سؤال کرد. حضرت پاسخ دادند:

در پیش آمدهایی که برای شما رخ می دهد، باید به راویان اخبار ما (علما) رجوع کنید؛ ایشان حجت من بر شما و من حجت خدا (بر آنان) هستم. (1)

امام حسن عسکری علیه السلام در ضمن یک روایت می فرمایند:

هریک از فقها که بر نفس خود مسلط باشد و امر خدا را اطاعت نماید و... بر همگان لازم است که از او تقلید کنند. (2)

مسلمانان باید پس از پایان دوران غیبت صغرا و شروع غیبت کبرا، از نواب عام حضرت که مراجع عظام به شمار می آیند، مسائل و احکام دینی خود را تقلید و در مسائل جدید و مستحدثه از آنان تبعیت کنند؛ زیرا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آنان را نماینده و جانشین خود در بین مردم قرار داده است. بنابراین اطاعت از آنان، اطاعت از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ زیرا حکم آنان، حکم امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ مراجع ولایت و سرپرستی بر مردم را از طرف امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف عهده دار هستند.

حضرت امام خمینی رحمة الله از مصادیق آشکار نایبان عام امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف بود؛ زیرا آن بزرگ مرد، تمام ویژگی های ذکر شده در کلام امام حسن عسکری علیه السلام برای نایبان امام عجل الله تعالی فرجه الشریف را در حد کمال دارا بود. او نفس خویشتن را مواظبت می کرد؛ هوا و هوس خود را کاملاً مهار کرده بود و هیچ گاه آن را بر رضای خدا ترجیح نمی داد، بلکه اصلاً هوا و هوسی نداشت. او خود را در خدا و مولایش امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف فانی کرده بود و خواسته ای جز خواسته و رضای آنان نداشت. کاملاً مطیع امر خدا و امام

ص:259

زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بود و این شور و دل دادگی، او را از خود بی خود می نمود؛ به طوری که به جز رضای خدا و رضای او چیزی نمی دید، و جز رضایت و خواست امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف (که همان خواست و رضایت خداوند تعالی است) خواسته ای نداشت. از این رو، از همه چیزِ خود در راه خدا و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف گذشت، و در عوض، خدای تعالی نیز به او عزت و کرامت بخشید.

او ابرمردی شجاع، قهرمان، دانشمند، فقیه، مجاهد، عارف، زاهد، بلندهمت و بلند نظر، حاکم بر هوای نفسانی خویش، فانی در خدا، مطیع (کامل) امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و... بود. از این رو، او به حق «نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف» به شمار می رفت؛ نماینده

و جانشین تام الاختیار آن حضرت در زمان غیبت کبرا. آن بزرگ وار، اسلام و

شیعه و مکتب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در جهان زنده کرد و ان شاءالله حکومتش، زمینه ساز حکومت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود! همان گونه که آن بزرگ وار خود فرمودند: «ان شاءالله این حکومت را به دست صاحب اصلی آن (امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) بسپاریم».

ص:260

در نیابت عامه، براساس یک ملاک و معیار کلی که خود امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف معیّن فرموده است، هر فردی که آن ضابطه را از همه جهت و در همۀ ابعاد دارا باشد، نایب امام عجل الله تعالی فرجه الشریف شناخته می شود و به نیابت از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف رهبر جامعه خواهد بود؛ پس این مقام و نیابت توسط خود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عالمان واجد شرایط داده شده است. (1)

شیخ طوسی، شیخ صدوق و شیخ طبرسی از اسحاق بن عمار نقل کرده اند که مولای ما حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (دربارۀ وظیفۀ شیعیان در زمان غیبت) فرموده است:

واما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فإنهم حجتی علیکم وانا حجة الله علیهم؛

در حوادث و رخدادهایی که واقع می شود، به روایت کنندگان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر آنانم.

طبرسی نیز در کتاب الاحتجاج، از امام صادق علیه السلام چنین نقل کرده است:

واما من کان من الفقهاء صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه ومطیعاً لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه؛

هریک از فقها که مراقب نفسش و نگهبان دینش و مخالف هوا و هوسش و مطیع فرمان مولایش (ائمه علیهم السلام) باشد، بر عوام لازم است که از او تقلید کنند.

بدین ترتیب امور مسلمین در زمان غیبت کبرا به دست ولی فقیه سپرده شده است. منصب فتوا، قضاوت و حکم برای فقیهان گذشته، توسط ائمۀ معصومین علیهم السلام جعل شده بود، ولی رسمیت مرجعیت و زعامت فقهای اسلام از این تاریخ پدید آمد و تا ظهور آن حضرت ادامه خواهد داشت. (2)

ص:261

بنابراین، حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران، در این برهه از زمان، نایب عام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند که فقهای دیگر (مجلس خبرگان) ایشان را به عنوان ولی فقیه معرفی نموده اند و ایشان مسئولیت ادارۀ حکومت اسلامی و اجرای احکام دین را به عهده دارند؛ زیرا اسلام، مسلمانان را در زمان غیبت کبرا بی سرپرست نگذاشته و مردم را به اطاعت از فقها ملزم کرده است.

ص:262

ص:263

ص:264

علت سختی انتظار چیست و چرا می گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟

انتظار دو جنبه دارد: یکی رسیدن به هدف، و دیگری در راه بودن. این دو جهت انتظار برای همه چیز وجود دارد و تنها مربوط به امر فرج امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست.

کسی که منتظر رسیدن به درجۀ پزشکی یا مهندسی است، سخت درس می خواند. خود درس خواندن (همان در راه بودن و مقدمات و زمینه را فراهم کردن) سخت است. باید شب ها بیدار ماند و درس خواند و روزها از تفریح و سرگرمی صرف نظر کرد و مطالعه نمود. همۀ این ها سخت است، اما چون برای رسیدن به درجات بالای علمی است، همین سختی برای انسان، زیبا و لذت بخش می شود.

کسی که منتظر میهمان بسیار محترم و محبوبی است، در تهیۀ مقدمات به سختی می افتد. هنگام تمیزی منزل، عرق از سر و روی او می ریزد، اما از درون شاد است. همین زحمات برای او لذت بخش و زیباست. شهادت و جان دادن در راه محبوب، سخت، اما زیبا و لذت بخش است. پس لذت همیشه در آسایش و راحتی نیست، بلکه برعکس گاهی آسایش موجب آزار است. کسی که به جای مطالعه همیشه در حال خواب و استراحت است، هر چند راحتی بدنی دارد، به خاطر عاقبت بدی که در پایان سال تحصیلی در انتظار اوست، در عین راحتی، احساس رنج و بدی می کند؛ اما شاگرد فعال در عین کوشش فراوان، احساس شادی و لذت می کند. بنابراین سختی با زیبایی و لذت در تضاد نیست.

انتظار امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و منتظر واقعی بودن، زمینۀ ظهور را فراهم کردن، ترک گناه و عمل به واجبات سخت است، اما با توجه به هدف والا و اجر و ثواب بسیار زیاد آن، کاری زیبا و لذت بخش به شمار می آید.

ص:265

ص:266

انسان ها زنده نگه دارند، و مهدویت، زایندۀ امید است؛

2. خودسازی: منتظر واقعی کسی است که آلودگی های درون را پالایش کند و عوامل تأخیر در انتظار را در خود بپیراید. نمی توان در حق خود و دیگران ظلم روا داشت و منتظر مصلح جهانی و ایجاد عدالت بود. باید خانۀ دل را از زنگار گناه و ناپاکی ها پاک کرد و مهر محبوب را بر جای آن نشاند و آن گاه به انتظار نشست؛

یک صبح ز اخلاص بیا بر در ما

گر ناید اگر کام تو از ما گله کن

3. بصیرت در معارف مهدوی: اولاً، معرفت اساس اعتقاد صحیح است. هرگاه اعتقاد صحیح شکل نگیرد، نمی توان پی آمد مثبت از آن انتظار داشت، و اعتقاد صحیح، بدون شناخت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف امکان ندارد. از این رو در روایات آمده است: هر که بدون معرفت امام زمانش بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است. همچنین فرموده اند: عملی را قبول می کنند که همراه با معرفت ما ائمۀ اطهار علیهم السلام باشد. ثانیاً، صرف محبت به حضرت کارگشا نیست. محبتی ارزش دارد که با معرفت همراه باشد؛ زیرا اگر محبت در پرتو شناخت شکل گیرد، با شبهات دشمنان آفت نمی زند و پراستحکام خواهد بود؛

4. منحل نشدن در فساد محیط: اگر اعتقاد به شکل صحیح در انسان ایجاد و پایه های آن مستحکم شود، چنین اعتقادی انسان را در برابر لغزش های محیطی حفظ می کند و مانع درآمیختن او در فساد محیط است؛

5. پایداری در برابر حاکمان فاسد: از بزرگ ترین پی آمد انتظار، صبر و مقاومت است. اگر بخواهیم جامعه ای مقاوم و پایدار در برابر حاکمان فاسد داشته باشیم، باید آنان را نسبت به آینده امیدوار کنیم؛

6. فرهنگ سازی: انسان منتظر موظف است تلاش کند تا دیگران هم مانند او منتظر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف باشند.

ص:267

البته آثار دیگری نیز وجود دارد که به همین اندازه اکتفا می کنیم.

ب) آثار اجتماعی انتظار

آثار اجتماعی انتظار جدای از پی آمدهای فردی آن نیست؛ زیرا اجتماع از افراد شکل می گیرد و هرچه آثار فردی بیش تر و کارآمدتر باشد، تأثیرش در جامعه و نهادهای اجتماعی جلوۀ فزون تری خواهد داشت. شاید بتوان گفت که پی آمد اجتماعی انتظار، در گرو تحقق پی آمد فردی آن است. حال به برخی از این آثار اجتماعی اشاره می کنیم:

1. امیدواری: در جامعۀ منتظر، همۀ افراد آن امیدوارند و از هرگونه عوامل ناامیدی به دور؛ زیرا مهدویت یعنی نگاه روشن به آینده، پس تاریکی از دل ها رخت برمی بندد و این بزرگ ترین ارمغان اجتماعی انتظار است. جوامعی که به وعدۀ الهی امیدوار باشند _ با توجه به پایان ناپذیری امید الهی _ ناکام نمی گردند، و به موفقیت و کام یابی دست خواهند یافت؛

2. حرکت: حرکت، ره آورد طبیعی انتظار است و با امید به آینده، حرکت به سمت مطلوب شکل می گیرد؛ زیرا امید چنان نیرویی به کالبد اجتماع می بخشد که نمی تواند در جا بایستد، مگر آن که گرفتار آفت انتظار منفی شود. ثمرۀ این حرکت، می تواند دعوت مردم به امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به سوی خدا، آماده سازی زمینۀ ظهور امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و برپایی دولت جهانی او و ایجاد آمادگی های بینشی، ایمانی و تشکیلاتی و ایجاد توانایی در نسل مؤمنانی باشد که برای یاری امام و برای زمینه سازی ظهورش قیام می کنند؛

3. مقاومت: اگر امید بود و حرکت به دنبالش تحقق یافت، و اگر افراد جامعه بصیرت روشنی دربارۀ منتظر خود داشته و مهدی باور باشند و حضورش را

لمس کنند و در تکاپوی حضرت باشند، دیگر جایی برای عقب نشینی نیست،

ص:268

بلکه نیروی لازم برای مقاومت در برابر جبهۀ باطل فراهم خواهد شد. اصولاً نتیجۀ همۀ امید ها و حرکت ها، همان مقاومت در برابر جریان باطلی است که در مقابل انتظار صف آرایی کرده است؛ مانند کسی که در حال غرق شدن است و ناگهان از دور، گروه نجات را می بیند که به سوی او در حرکت اند. در این حالت فرد، بر امواج آب غلبه خواهد کرد و برای این کار نیرویی شگرف در خود احساس می کند؛

4. اصلاحات اجتماعی: جامعۀ منتظر درصدد اصلاحات اجتماعی است؛ زیرا شخصی که جامعۀ ما در انتظار اوست، خود یک مصلح و اصلاح گر است. اگر جامعه به سمت اصلاحات حرکت نکند، بسترهای ظهور تحقق نمی یابد و هر قدر جهت جامعه به سوی اصلاحات باشد، زمینه سازی بیش تری برای ظهور صورت می گیرد. این زمینه سازی ها و اصلاحات، چند شاخص دارد: اول، شناخت ویژگی های جامعۀ آرمانی مهدوی؛ دوم، شناسایی نقاط ضعف اجتماعی که در آن زندگی می کنیم؛ سوم، برنامه ریزی برای دگرگونی و اصلاحات با توجه به ویژگی های جامعۀ مطلوب و آرمانی.

آیا «انتظار» موجب انفعال جامعه نمی شود؟

باید بدانیم که گاهی «انتظار» ویران گر است و آن زمانی است که برداشت غلطی از مفهوم انتظار بیان شود و انتظار به معنی سکون و سکوت و توقف گرفته شود! آری در این صورت انتظار موجب انفعال جامعه و افراد آن خواهد بود. این که کسانی فکر کنند که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می آید و خود همۀ کارها را سامان می دهد، نتیجه اش بی عملی و بی تحرکی است، ولی اولیای دین از انتظاری سخن گفته اند که نتیجه اش حرکت و تلاش و پی گیری اهداف امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و زمینه سازی برای ظهور آن حضرت است. انتظاری که تعهدآفرین و مسئولیت آور است و افراد را به

ص:269

اصلاح خود و جامعه دعوت می کند. (1)

بسیاری از مردم در حالت انتظار مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از دنیا رفتند و انتظارشان به ثمر نرسید؟ چه تضمینی هست که به ظهور امام عجل الله تعالی فرجه الشریف برسیم؟

با آن همه آثاری که برای انتظار بیان شد، معلوم است که «انتظار» تنها یک مقدمه نیست که اگر منتظر را به ظهور نرساند سودی نداشته باشد، بلکه خود انتظار یک جریانی است که برکات آن در درون خودش نهفته است؛ یعنی اگر کسی منتظرِ حقیقی باشد، حتی در دوران پیش از ظهور امام خود را یاری خواهد کرد و در عمل از او الگو خواهد گرفت و با فساد موجود مقابله خواهد کرد. انتظار فرج درخت پرثمری است که انقلاب اسلامی ایران میوۀ شیرین آن است و هر حرکت اسلامی ضداستکباری، ریشه در انتظار فرج دارد؛ به همین دلیل است که فرموده اند: «افضل اعمال امتی انتظار الفرج؛ برترین اعمال امت من انتظار فرج است». و نیز در روایات آمده، کسی که منتظر باشد و در حال انتظار از دنیا برود، مانند کسی است که در کنار قائم ما و در خیمه اش حضور داشته است.

پس اگر انتظار در جامعه تحقق یابد و افراد به درستی منتظر آن حضرت باشند، ما به سوی اهداف اسلامی و مهدوی در حرکت خواهیم بود؛ حرکتی که نتیجۀ نهایی آن در زمان ظهور آشکار خواهد شد، پس هیچ منتظری بی بهره و ناکام از انتظار نخواهد بود.

ص:270

1. شناخت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف: امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پیشوای ما و حجت الهی است؛ ما باید به امامتش معتقد باشیم و در اطاعت از او کوشا باشیم و لازمۀ این عقیده و عمل آن است که نسبت به آن بزرگوار معرفت پیدا کنیم و سعی کنیم که پیوسته شناخت بیش تری نسبت به ابعاد شخصیتی آن حضرت و صفات و سیرۀ آن حضرت پیدا کنیم. این مهم در دعاهای زمان غیبت مورد تأکید قرار گرفته است. روشن است که معرفت بهتر و بیش تر نسبت به امام، ما را به او نزدیک تر و

محبت ما را به آن بزرگوار بیش تر می کند و زمینۀ اطاعت کامل تر نسبت به او

فراهم می گردد.

2. محبت نسبت به آن حضرت و اظهار آن: یکی از وظایف ما، دوست داشتن خدا و اولیای اوست و در این زمان باید محبت ما نسبت به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان بزرگ ترین ولی خدا، نثار شود و هیچ کس را در دوستی بر او مقدم ندانیم و نیز محبت خود را نسبت به او آشکار کنیم؛ مثل این که در جلساتی که به نام و یاد او تشکیل می شود شرکت کنیم و به اماکن منسوب به آن حضرت توجه داشته باشیم و همه روزه به یاد او بوده و به او سلام دهیم و به نیابت از او اعمال خیر انجام دهیم و به او دعا کنیم و ظهورش را مشتاقانه از خدا بخواهیم و از فراق او ناله و ندبه سر دهیم و فرزندانمان را به نام او نام گذاری کنیم و... .

3. خودسازی: از مهم ترین وظایف منتظران آن است که خود را برای یاری او آماده کنند. در سخنی از امام صادق علیه السلام آمده است:

هرکه دوست دارد از یاوران قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد، باید منتظر او باشد و براساس پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند.

بنابراین منتظر واقعی کسی است که تلاش می کند که پای بندی بیش تری به دین و احکام نورانی قرآن داشته باشد و در پیروی از راه و رسم امامان معصوم علیهم السلام

ص:271

هر روز جدی تر از روز قبل باشد.

4. رابطۀ معنوی با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف: از جمله وظایف منتظران آن است که با حجت زمان که معدن نور و هدایت و کانون تقوا و فضیلت است، رابطه ای مداوم و مستمر داشته باشند؛ زیرا غفلت از امام عجل الله تعالی فرجه الشریف ممکن است زمینۀ انحراف رفتاری را در انسان ایجاد کند، همان گونه که یاد او و ارتباط با او و تجدید عهد و پیمان با او زمینه ساز حرکت در مسیر او خواهد بود. بنابراین لازم است همه روزه به یاد او باشیم و او را دعا کنیم و به او سلام دهیم و پیمان خود را با او تازه کنیم (1) و محبت خود را به او نشان دهیم.

5. زمینه سازی ظهور: مهم تر از همۀ وظایف گذشته این است که منتظران باید موانعی که باعث تأخیر ظهور است از بین ببرند و زمینه های ظهور آن حضرت را فراهم آورند.

در زمان ظهور یا غیبت امام، تزکیۀ نفس و کمالات روحی چگونه است؟

هم در زمان غیبت و هم در زمان ظهور، یگانه راه سعادت انسان، تزکیۀ نفس و راه تحقق آن هم در هر دو زمان، عمل به قرآن و دستورهای اهل بیت علیهم السلام است. بنابراین فرقی بین غیبت و ظهور از این جهت نیست. البته در زمان غیبت، تزکیۀ نفس مشکل تر است؛ زیرا عوامل انحرافی و وسوسه های شیطانی فراوان تر است، ولی در زمان ظهور بستر و زمینه برای تزکیۀ نفس مناسب تر است؛ زیرا امام معصوم، مظاهر فساد عمومی را ریشه کن خواهد نمود. در هر حال، تزکیه امری است که به اختیار انسان انجام می گیرد. در زمان ظهور هم همین گونه است، نه این که اجباری و خارج از اختیار باشد.

ص:272

در روایت آمده است که به مؤمنان و صالحان زمان غیبت اجر بیش تری داده می شود؛ چون برای حفظ دین، سختی بیش تری تحمل کرده اند.

مراد از زمینه سازی برای ظهور چیست؟

ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یک انقلاب فراگیر و جهانی است. انقلابی برای اجرای عدالت در همۀ بخش های زندگی و برای همۀ انسان ها. پیداست چنین رویداد بزرگی نیاز به فراهم شدن مقدمات و زمینه های لازم برای آن است؛ پس مسلمانان جهان به عنوان منتظرانِ ظهور باید آن چه در توان دارند برای برپایی حکومت جهانی مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به کار گیرند. این کار همان زمینه سازی برای ظهور است.

اما چگونگی انجام آن، نیاز به بحث مفصل دارد که خلاصه اش این است که همگان برای اصلاح خود و اصلاح محیط پیرامون خود تلاش کنند؛ یعنی هم خودسازی کنند و هم نیروسازی و ضمناً مردم را برای استقبال از حکومت جهانی مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آماده کنند، به گونه ای که همگان خواستار عدالت مهدوی باشند و بزرگ ترین آرمان آن ها تشکیل حکومت عدل جهانی باشد.

آیا صدقه دادن برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف صحیح است؟

آری، علاقه مندان به حضرت می توانند اعمال عبادی مستحب را به نیابت از ایشان انجام دهند و به ویژه از طرف آن حضرت و یا برای سلامتی وجود مبارک آن حضرت صدقه دهند، و این خود یکی از جلوه های زیبای نمایش محبت و ارادت به آن امام عزیز است. سید بن طاووس _ از علمای بزرگ شیعه _ می نویسد:

صدقه دادن از سوی آن جناب را پیش از صدقه دادن از سوی خود و عزیزانت قرار ده و دعا برای آن حضرت را بر دعا کردن برای خودت مقدم بدار و نیز در هر کار خیری که مایۀ وفای به حق آن حضرت است، آن بزرگوار را مقدم بدار که سبب می شود به سوی تو توجه فرماید و به

ص:273

تو احسان کند. (1)

چه کنیم تا مورد توجه امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار گیریم و وجودمان نورانی شود؟

در قرآن و روایات به صورت صریح تأکید شده است که پس از برخورداری انسان از اعتقاد صحیح، نوبت به عمل می رسد و آن چه می تواند آدمی را به خدا و حجت او نزدیک و نزدیک تر کند، تلاش در راه انجام دادن وظایف (تعهد به واجبات و ترک محرمات الهی) است.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف براساس یکی از توقیعات رسیده از ایشان فرمودند:

اگر شیعیان ما _ که خداوند آن ها را به اطاعت خویش موفق بدارد _ بر ادای عهد و پیمان ما یک دل و همراه می شدند، هرگز سعادت دیدار ما از ایشان به تأخیر نمی افتاد. (2)

همچنین فرمودند:

هریک از شما به گونه ای عمل کند که به محبت ما نزدیک شود و از کارهایی که او را به خشم و غضب ما نزدیک می کند، برحذر باشد. (3)

این سخنان نورانی می رساند که بهترین وسیله برای نزدیکی به خدا و جلب عنایت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، تلاش برای سازندگی فردی است. البته یاد امام عصر در هر شب و روز، در این مسیر بسیار راه گشا خواهد بود. چه خوب است که روزمان را با یاد آن حضرت و توسل به او شروع کنیم و به همین گونه به پایان رسانیم. نیز چه زیباست که پیوسته ساعتی را برای عرض سلام و ارادت به ساحت مقدسش اختصاص دهیم و چه بجاست که به نیابت از آن حضرت، کارهای عبادی (مثل

ص:274

نماز، روزه و صدقه) انجام دهیم.

البته در کنار خودسازی و یاد امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، لازم است به دنبال تحقق اهداف امام در عرصۀ اجتماعی باشیم و در این راستا تلاش کنیم. زمینه سازی برای ظهور آن حضرت، بسترسازی برای بروز ارزش های اسلامی و انسانی در جامعه، و تلاش برای فراگیرشدن فرهنگ انتظار و ضرورتِ حاکمیت الهی است.

به راستی آیا می شود آدمی این گونه زندگی کند و مورد توجه و عنایت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار نگیرد؟!

چگونه یقین کنیم که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از رفتار ما رضایت دارد؟

چون می دانیم که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برای اجرای عدالت و حق در سطح جهان، ظهور خواهد کرد و قیام او برای آن است که دستورات خدا در همۀ جهان اجرا شود و ظلم و ستم و فساد ریشه کن شود، لازم است ما نیز به پیروی از آن بزرگوار در همین مسیر روشن حرکت کنیم؛ یعنی سعی کنیم واجبات الهی را انجام دهیم و محرمات را ترک کنیم و در همۀ حوزه ها به ویژه حوزه های اجتماعی و سیاسی، ابتدا وظیفۀ الهی خود را بشناسیم و سپس در مقام انجام وظیفه برآییم؛ اگر چنین باشیم، امید است که رضایت آن حضرت را جلب کرده باشیم و معلوم است که به هر میزان به دنبال هوای نفس و شیطان باشیم از رضایت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دور شده ایم، بلکه سبب خشم و نگرانی آن حضرت شده ایم و چنین مباد!

آیا برای دوست داشتن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف باید از محبت به دیگران خودداری کرد؟

همان خدایی که به محبت امام امر کرده، به دوست داشتن دیگران نیز فرمان داده است. لذا دوست داشتن افراد عادی مانند پدر و مادر، خانواده، فامیل، دوست و... منافاتی با دوست داشتن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ندارد و انسان می تواند همه را دوست داشته باشد.

ص:275

نکتۀ مهم این است که باید محبت و دوست داشتن امام خیلی بالاتر و بیش تر از محبت به افراد عادی باشد (1) و نشان دوست داشتن بیش تر امام این است که ما به خاطر هیچ کس راضی به ناراحت کردن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نشویم و از آن جا که انجام دادن کارهای حرام یا ترک واجبات باعث ناراحتی امام می شود، باید از این اعمال خودداری کرد. (2) دین اسلام که آیین مهر و محبت است، به ما توصیه کرده تا همۀ انسان ها و حتی طبیعت، گیاهان و حیوانات را دوست داشته باشیم، اما هرگز آن ها را بر خدا و امامان علیهم السلام برتری ندهیم یا مساوی ندانیم، بلکه همواره سخن خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام را بر گفتار دیگران مقدم نماییم.

چه کنیم تا فرزندانمان، یاوران امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف باشند؟

روشن است که آیندۀ فرزندان ما به تربیت امروز آن ها بستگی دارد. ما همان گونه که به آموزش و تعلیم فرزندان عنایت داریم، باید در امر پرورش و تربیت آن ها نیز حساس باشیم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ادّبوا اولادکم علی حبّی وحبّ اهل بیتی والقرآن؛

فرزندانتان را براساس دوستی من و دوستی خاندان من و قرآن تربیت کنید.

از نگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، تربیتی صحیح است که روز به روز فرزندان ما را با قرآن و عترت آشناتر و محبت آن ها را نسبت به این دو یادگار بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیش تر کند. ما می توانیم همین ملاک و معیار صحیح را در نظر داشته و بر این اساس رفتار فرزندانمان را تنظیم کنیم؛ طبیعی است اگر در این مسیر جدیت داشته

ص:276

باشیم و نیز از خدای بزرگ بخواهیم و به ائمۀ معصومین علیهم السلام توسل جوییم، می توانیم امیدوار باشیم که فرزندانمان جزو یاران آن حضرت خواهند بود.

چگونه و از چه راهی دوستی و محبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در خود و فرزندان خود تقویت کنیم؟

برای این که محبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در دل های ما تقویت شود، چند کار اساسی و مهم باید انجام دهیم:

الف) با توسّل به درگاه خدای متعال، نعمت بزرگ محبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را طلب کنیم و پیوسته از او بخواهیم که این نعمت کم نظیر را برای ما افزون تر سازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم چنین دعا می کرد:

اللهم ارزقنی حبّک وحبّ من یحبّک وحبّ ما یقرّبنی الی حبّک؛

خدایا دوستی خودت را روزی من قرار داده و دوستی هر که تو را دوست دارد و دوستی آن چه مرا به دوستی تو نزدیک می کند.

ب) چون محبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با محبت دنیا و گناه و شهوات جمع نمی شود و یک دل هم دو دوستی بر نمی دارد، لازم است در تهذیب نفس و پالایش روح از رذایل اخلاقی بکوشیم؛ هرچه قلب و اعضای بدن ما از گناهان و کینه ها و کدورت ها پاک تر شود، محبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بیش تر در دل ما جای می گیرد.

ج) شناخت و معرفت خود را نسبت به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف تقویت کنیم؛ چون هرچه از زیبایی های شخصیت آن یار مهربان بدانیم، محبت بیش تری نسبت به او خواهیم داشت و به ویژه از جلوه های محبت و مهر امام برای فرزندانمان تعریف کنیم تا نیک بدانند که در تمام عالم پدری مهربان تر و دل سوزتر از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نخواهند یافت و در تمام جهان کسی لایق تر از او نیست که محبت و عشق خود را نثار او کنند؛ چنان که او بیش ترین محبت و دوستی و وفا را نسبت به ما دارد و فرموده است: «... ما هرگز شما را از یاد نبرده ایم ..». و او به یقین بهترین خیرخواه و

ص:277

دوست و یاور ماست، بدون این که هیچ چشم داشتی از ما داشته باشد!!

ص:278

ما همۀ خبرهای شما را می دانیم و هیچ چیز از شما بر ما پنهان نیست.

ب) توسل به آن حضرت: توسل یعنی برای رسیدن به هدف، از وسیله ای مناسب کمک بگیریم. در زندگی دنیا، مقصد ما خدا و رضای اوست و برای رسیدن به این هدف، بهترین وسیله، انسان کامل است که نمایندۀ خدا و حجت او و راهنمای بشر از سوی اوست و خداوند ما را به پیروی و هم راهی و توسل به امامان دستور داده و فرموده: «وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ »و طبق روایات فراوان مراد از صادقین، ائمۀ هدی علیهم السلام و آخرین آن ها وجود مقدس امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است که باید به آن حضرت متوسل شویم و از او برای پیمودن راه مستقیم الهی کمک بخواهیم و خود را تحت تربیت و تعلیم او قرار دهیم.

از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نقل شده که فرمودند:

ما ساخته شده و تریبت یافتۀ خداییم و مردمان تربیت شدۀ ما. (1)

و از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمودند:

وقتی بلا و گرفتاری بر شما فرود آمد، به وسیلۀ ما از خدا کمک بخواهید و این همان است که خداوند فرموده: «و برای خداست اسم های نیکو، خدا رابه آن اسم ها بخوانید». (2)

ج) دعا برای فرج آن بزرگوار: دعا بهانۀ بسیار خوبی برای ایجاد رابطه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و تقویت آن است. چه زیباست که ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نهایت آرزوی یک مؤمن منتظر باشد و در همه جا و همه وقت برای تعجیل فرج او دعا کند؛ به این وسیله رابطۀ روحی عمیقی بین او و امامش برقرار می شود و تأثیر فراوانی در جنبۀ رفتاری او می گذارد و او را برای فرج آن حضرت آماده می کند. راستی کسی که

ص:279

شب و روز دغدغۀ فرج امام غایب خود را دارد و بزرگ ترین آرزویش ظهور مراد و محبوب اوست، به امام نزدیک تر است یا آن که حباب های فراوانی بر فکر و ذهن او قرار گرفته و آرزوهای کوچک و بزرگ مادی، فکر و ذهنش را به خود مشغول کرده و تمام همت و اقدام او را در چارچوب همان آرزوها محصور کرده است؟!

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فرمودند:

اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج فان ذلک فرجکم؛ (1)

برای تعجیل فرج زیاد دعا کنید؛ به راستی که فرج شما در آن است.

چه کنیم که وجود امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در زندگی خود حس کنیم؟

خوشا به حال کسی که چنین دغدغه ای دارد و آرزوی او این است که امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در زندگی حس کند و پیوسته خود را در محضر او بداند. روشن است که اگر آدمی به چنین نعمت بزرگی دست یابد، معنای واقعی زندگی را خواهد چشید و هویت حقیقی خود را خواهد یافت. اما برای رسیدن به این نقطۀ نورانی، باید کارهایی را انجام داد:

1. لازم است آگاهی و شناخت ما از حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، که امام و حجت خداست، عمیق تر گردد. بسیاری گمان می کنند که غیبت حضرت به معنای نبودن ایشان در این عالم است، حال آن که غیبت او به معنای نهان زیستی اوست، وگرنه او در همین زمین ما زندگی می کند.

اگر امام را آن گونه که باید بشناسیم، خواهیم دانست که او به زمان و مکان محدود نیست، بلکه به اذن الهی، زمان ها و مکا ن ها در اختیار اوست؛ پس شرق و غرب عالم پیوسته تحت تصرف او و زیر نظر مبارک آن حضرت است. اگر او را واسطۀ فیض خدا و سبب همۀ نعمت های الهی بدانیم، درمی یابیم که نه تنها ما و

ص:280

خاندان ما، که همۀ عالم به برکت وجود او زنده اند و روزی می خورند. پس حضور حضرتش در کنار هر نعمت کوچک و بزرگ مادی و معنوی و در دفع هر بلای فردی و اجتماعی قابل لمس و مشاهده خواهد بود.

اگر او را باب خدا و یگانه راه نجات بدانیم، در هر مشکل مادی و معنوی، و فردی و اجتماعی، او را واسطۀ درگاه حضرت حق قرار می دهیم و بدین گونه، پیوسته زیر خیمۀ لطف او قرار می گیریم و وجود پرجودش را با همۀ وجود لمس می کنیم. از این دست معرفت ها و آگاهی ها بسیار است که درک حضور حضرت او را نزدیک و نزدیک تر می کند تا ما را کنار او و در چشم انداز نگاه پر مهر او می نشاند؛

2. باید تلاش کرد که یاد و نام او پیوسته در زندگی ما جریان یابد. هم در خانه، کارخانه، دانشگاه، ورزشگاه، خیابان و هر نقطه و در هر حالی که هستیم، با یاد او و حال و هوای او به سر بریم و آن معرفت که پیش از این گفته شد، می تواند ما را به این حال نیکو برساند؛

محافل خود را با یاد او شروع کنیم و به پایان برسانیم. برای سلامت حضرتش پیوسته صدقه دهیم، به نیابت از او اعمال نیک به جا آوریم، در شب و روز با او تجدید عهد کنیم و به ساحت مقدسش درود و سلام بفرستیم و هر روز، ساعتی با او نجوا کنیم و به مکان های منتسب به او مثل جمکران رغبت نشان دهیم و...؛

3. ظهور او را در صدر نیازهای خود بدانیم؛ همۀ آرزوهای خود را در آمدن او ببینیم و فراق او برای ما از هر غصۀ دیگری بزرگ تر و جدی تر باشد. مبادا به غیبت و ندیدنش خو بگیریم و به دوری از حکومت عدالت گسترش عادت کنیم یا ظهور او را دور بشماریم، بلکه پیوسته بیندیشیم و بر این باور باشیم که همین روز که در آن هستیم، می تواند روز ظهور باشد و هیچ چیز نمی تواند مانع ظهور ارادۀ

ص:281

الهی شود.

در این صورت، وظیفۀ مهم ما این است که خود را برای ظهورش آماده سازیم و کاری کنیم که ظهورش نزدیک تر شود و چنان باشیم که حضرتش برای ما اهمیت قائل شود و بکوشیم که در توفان نامردی های نامردان و بی مهری نامهربانان، مایۀ روشنی چشم او باشیم و در این مسیر، دیگران را هم دعوت کنیم و پیوسته بکوشیم که فرد دیگری به یاران و همراهان او بیفزاییم.

... و هرچه از این دست کارها و اندیشه ها بیش تر داشته باشیم، وجود او را در زندگی خود بیش تر حس خواهیم کرد و البته لطف او کارسازتر از همۀ این راه ها و رفتارهاست.

چگونه یاد و نام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را همیشه در خاطر دانش آموزان زنده نگه داریم؟

دانش آموزان سطوح مختلفی دارند که برای هر سطحی باید کارهای متناسب با آن صورت گیرد. این که فضای زندگی دانش آموز در خانه و مدرسه باید امام زمانی باشد، در همۀ سطوح قابل اجراست. برای این کار خوب است متناسب با درک و دریافت آنان کارهای زیر به عمل آید:

1. نصب تابلوهای زیبا دربارۀ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در قالب های متنوع (گفتار خود امام، کلام سایر معصومان علیهم السلام دربارۀ ایشان، منظره ها و مکان ها مقدس منسوب به حضرت مثل جمکران)؛

2. پخش دعاها و زیارت ها با صدای دل نشین و جذاب از بلندگوی مسجد، مدرسه یا حتی در فضای خانه؛

3. تشکیل گروه های سرودی که در مناسبت های مختلف، دربارۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف هم خوانی کنند؛

4. مسابقۀ کتاب خوانی با اهدای جایزه های نفیس (در سطح راهنمایی و

ص:282

دبیرستان)؛

5. مسابقۀ مقاله نویسی، داستان نویسی، شعر، قطعات ادبی، خط و نقاشی؛ به همراه اهدای جایزه های نفیس و ارائۀ کار در نمایشگاه مدرسه و بعد در سطح شهر و استان؛

6. استفاده از زنگ انشا برای نوشتن دربارۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف (مثل این موضوع: احساس خود را دربارۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بنویسید)؛

7. اجرای برنامۀ روزنامه دیواری نویسی برای هر کلاس و تشویق و راهنمایی دانش آموزان در این جهت (که قدرت خلاقیت و اطلاعاتشان را هم بالا خواهد برد)؛

8. تشکیل اردو های جمکران با هدف انس بیش تر با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف؛

9. برگزاری مراسم دعا، مثل دعای عهد یا زیارت آل یاسین در مدرسه یا شرکت دادن دانش آموزان در چنین محافلی که البته باید در حد ظرفیت و حوصلۀ آنان باشد؛

10. برگزاری مراسم جشن و سرور در مناسبت های مربوط به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، از جمله ایام نیمۀ شعبان یا نهم ربیع الاول.

آن چه مهم است این که در همۀ این موارد، باید محور برنامه ها دانش آموزان باشند و آن ها خود برگزارکننده و هماهنگ کنندۀ برنامه ها باشند و معلم، مربی و اولیا تنها نظارت و آن ها را یاری کنند.

ص:283

ص:284

آن هم نمازی که هیچ پیرایه و بدعتی در آن نباشد. در دعای ندبه می خوانیم:

اَیْنَ الْمُدَّخَرُ لِتَجْدِیدِ الْفَرائِضِ وَ السُّنَن؛

کجاست کسی که واجبات و مستحبات را احیا و زنده می دارد.

یعنی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با ظهور خود نماز را زنده می گرداند و مردم را به پاداشت یکی از ارکان دین فرامی خواند.

علاوه بر اصل نماز، اقامۀ آن در اول وقت نیز مورد تأکید فراوان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریفاست. حضرت در خطاب به فردی می فرماید:

مَلْعُونٌ، مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْعِشَاءَ اِلَی اَنْ تَشْتَبِکَ النُّجُومُ ومَلْعُونٌ، مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْغَداةَ اِلی اَنْ تَنْقَضِیَ النُّجُومُ؛ (1)

از رحمت خداوند دور است، از رحمت خداوند دور است کسی که نماز عشا را به قدری تأخیر اندازد که همۀ ستارگان آسمان دیده شوند؛ و از رحمت خداوند دور است، از رحمت خداوند دور است کسی که نماز صبح را به قدری به تأخیر اندازد که ستارگان دیده نشوند.

این جملات صریح، اهتمام امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به نماز اول وقت را نشان می دهد؛ و کسانی را که در نماز خود اهمال می کنند، به شدت سرزنش نموده، آن ها را از رحمت خداوند به دور می داند. علاوه بر این روایت، تأکید ایشان بر نماز اول وقت در ملاقات ها و حکایت های تشرفات به محضر ایشان نیز، نقل گردیده است؛ (2) و نیز تعقیباتی برای نماز ایشان نقل شده است. (3) علاوه بر این تعقیبات، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز نمازهای مستحبی برای توسل به خوشان یاد داده اند؛ مانند

ص:285

نماز امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که هم در مسجد جمکران و هم در هر مکان دیگری

خوانده می شود. (1)

حضرت خود اهل تهجد و شب زنده داری هستند. امام کاظم علیه السلام می فرماید:

اسمر اللون یعتاده مع سمرته صفرة من سهر اللیل بابی من لیلة یرعی النجوم ساجداً و راکعاً؛ (2)

رنگ چهرۀ حضرت گندم گون است، اما زردی نیز به چهره ایشان عارض شده که در اثر شب زنده داری است. پدرم فدای کسی که شب ها را با سجده و رکوع به صبح می رساند.

ما نیز در زیارت آل یاسین عرض می کنیم:

السلام علیک حین تصلی وتقنت، السلام علیک حین ترکع وتسجد؛

سلام بر تو زمانی که نماز می خوانی و در قنوتی؛ سلام بر تو زمانی که در رکوعی و سجودی.

این سلام ها نیز قداست و عظمت نماز و خصوصاً نماز ایشان را می رساند. این که ما در هر حالت نماز ایشان، به حضرتش سلام می دهیم، نشان ازعظمت نماز دارد. نمازی که توسط ایشان اقامه می شود نیز امام نمازهاست و ما باید بکوشیم تا نماز خود را به نماز ایشان نزدیک کنیم.

جالب این که این زیارت از ناحیۀ مقدس امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف رسیده و شخص آن حضرت خواسته است که با این جملات به ایشان توجه کنیم و اگر چیزی جز نماز و حالتی نیکوتر از حالات نماز در نظر شریف او برتر و بالاتر بود، از همان یاد می کرد. پس این که بخشی از زیارت به حالات عرفانی امام در نماز اختصاص یافته و در

ص:286

عباراتی بدیع، ایشان را در اجزای مختلف نماز توصیف کرده و حکایت از اهمیت فوق العادۀ نماز و بالاتر، جزء جزء این واجب مهم دینی دارد و یکی از پیام های آن می تواند توجه دادن زایر به نماز و ارکان مهم آن باشد. پس سعی کن در نماز و رکوع و سجود و قنوت و تسلیم آن مانند امام خویش، غرق دریای خدا باشی تا شایستۀ درود و سلام امام خود و فرشتگان مقرب خدا گردی.

نماز صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را به طور دقیق شرح دهید؟

در کتب ادعیه، برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف چند نماز ذکر شده است که معروف ترین آن ها، نماز صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. کیفیت این نماز بدین شرح است: دو

رکعت نماز به نیت نماز صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف خوانده می شود که در رکعت اول،

آیۀ «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» را صدبار قرائت کند و سپس ادامۀ سورۀ حمد

را بخواند، و پس از آن سورۀ توحید «قُلْ هُوَ اللهُ» را یک بار بخواند و به رکوع و

آن گاه به سجده رود و ذکر رکوع و سجود را هرکدام هفت بار بگوید. رکعت دوم را

نیز به همین صورت انجام دهد و بعد از سلام نماز، یک بار تهلیل (لا اِلهَ اِلَّا الله)

و سپس تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام را؛ یعنی 34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدلله و 33 مرتبه سبحان الله را بگوید و بعد از آن به سجده رود و صدمرتبه صلوات فرستد! (1)

البته نماز دیگری نیز برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نقل شده است که در نیمۀ شب جمعه بعد از غسل به جا آورده می شود و کیفیت آن کمی با آن چه در مورد نماز حضرت در مسجد جمکران اشاره شد، تفاوت دارد و بعد از فارغ شدن از نماز، دعای مخصوصی سفارش شده است که خوانده می شود. (2)

ص:287

آیا هنگام اذان گفتن، می توان نماز اول وقت را به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف اقتدا کرد و خواند؟

وجود مقدس امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، نماز خود را در اول وقت به جا می آورد، ولی مسئلۀ اقتدا به آن حضرت، تابع احکام شرعی است. در جماعت لازم است از نظر ظاهری، محل ایستادن انسان به طور مستقیم یا به واسطۀ افراد دیگری که جلوتر ایستاده اند، به محل ایستادن امام جماعت متصل باشد و بدون اتصال ظاهری، جماعت تشکیل نمی شود.

بله، همین که موفق به نماز اول وقت شویم و هم زمان با نماز امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف نماز بخوانیم، توفیق بزرگی است و می توانیم به قبولی نمازمان امید بیش تری داشته باشیم؛ زیرا نماز آن حضرت به یقین بالا می رود و مورد پذیرش خداوند متعالی قرار می گیرد. بنابراین امید است همراه با نماز ایشان، نماز ناقص ما نیز بالا رود و پذیرفته شود.

ص:288

خدایا! به حق آن که با تو مناجات کرد و به حق آن که در خشکی و دریا تو را خواند، بر فقرای مؤمنین غنا و ثروت و بر بیمارانشان شفا و سلامت و بر زندگانشان لطف و کرم و بر امواتشان مغفرت و رحمت و بر مسافران و غریبانشان بازگشت به وطن تفضل فرما. (1)

خدایا! شیعیان ما را از شعاع نور و بقیۀ طینت ما خلق کرده ای؛ آن ها گناهان زیادی با اتکای بر محبت به ما و ولایت ما انجام داده اند، اگر گناهان آن ها گناهی است که در حق توست، از آن ها درگذر که ما راضی هستیم و آن چه از گناهان آن ها دربارۀ خودشان است، خودت بین آن ها را اصلاح فرما... . (2)

ص:289

اللهم ادفع عن ولیک... واعذه من شرّ جمیع ما خلقت وعن یمینه وعن شماله ومن فوقه ومن تحته بحفظک الذی لا یضیع من حفظته به؛ (1)

خداوندا هرگونه بلا را از ساحت ولیّ خود دورگردان... و او را در پناه خود از شر تمام آن چه آفریده و ایجاد و انشا و صورت گری فرموده ای، محفوظ بدار؛ و او را از پیش رو و پشت سر و راست و چپ و از بلایای آسمانی و زمینی محفوظ بدار؛ حفظ کردنی که هرکس را آن طور محفوظ گردانی، از بین نرود.

امام حسن عسکری علیه السلام نیز در قنوت نمازهایشان این گونه دعا می فرمود:

فاجعله اللهم فی حصانة من بأس المعتدین ... فاجعله اللهم فی أمن مما نشفق علیه منه ورُدّ عنه من سهام المکائد ما یوجهه اهل الشنان الیه؛ (2)

خداوندا، او (امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در پناه گاهی قرار ده تا از شر متجاوزان در امان باشد! خدایا، او را از چیزهایی در امان بدار که برایش می ترسیم، و تیرهای نیرنگ را که کینه توزان و بدخواهانش به سوی او پرتاب می کنند، برطرف ساز.

بنابراین با توجه به سیرۀ اهل بیت علیهم السلام دعا برای سلامت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف صحیح می باشد. بله، خداوند متعال خلیفه و ولیّ خودش را حفظ و حمایت می فرماید، ولی ما وظیفه داریم برای سلامت آن حضرت سعی و دعا کنیم. (3) در حقیقت کوشا بودن برای سلامت ایشان، مفهومش این است که ما حاضر نیستیم مانند اجداد بزرگوارش به سختی بیفتد.

گفتنی است این اعمال نیز قبل از آن که برای حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف فایده و اثر داشته باشد، برای شخص دعاکننده تأثیر دارد. اگر کسی برای حجت خدا کاری

ص:290

انجام دهد، او این اعمال را بدون پاسخ نمی گذارد، بلکه او نیز برای سلامت این شخص دعا می کند.

آیا دعای سلامت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود دارد؟ مگر حضرت دچار بلایای طبیعی می شوند؟

دعای سلامت، همان دعای «اللهم کن لولیک..». است و چون امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز مانند ما بدنی طبیعی و معمولی دارند ممکن است بر اثر سرما و گرما و دیگر عوامل، دچار بیماری شوند. البته عمر طولانی داشتن به معنای سلامت جسمی به طور دائم نیست. لذا ممکن است حضرت نیز مانند دیگران بیمار یا مصدوم شوند و حادثه ای برایشان پیش آید و ما برای جلوگیری از این آسیب ها دعا می کنیم، صدقه می دهیم، نذر می کنیم و... .

آیا ذکر، دعا یا عمل خاصی برای جلب عنایت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود دارد؟

پاسخ این سؤال گسترده است، در کتاب سودای روی دوست مطالب خوبی در این باره وجود دارد. (1) در این جا به طور خلاصه به نکاتی اشاره می شود:

ذکر و دعا بر دو قسم است: ذکر لسانی و ذکر قلبی.

ذکر لسانی قرآنی عبارت اند از:

الف) امام صادق علیه السلام می فرمایند:

هرکس سورۀ بنی اسرائیل را در هر شب جمعه قرائت نماید، نمی میرد تا آن که حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را درک نماید و جزو یاوران آن حضرت گردد. (2)

ب) امام صادق علیه السلام می فرماید:

هر کس قبل از خواب، در هر شب سوره های مُسبّحات (حدید، حشر، صف، تغابن و جمعه) را قرائت کند، نمی میرد مگر آن که حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را درک

ص:291

می کند و آن گاه که می میرد در همسایگی پیامبر خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، خواهد بود. (1)

ذکر لسانی غیرقرآنی عبارت اند از:

الف) امام صادق علیه السلام می فرمایند:

هرکس بعد از نماز صبح و نماز ظهر بگوید: «اللّهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم» نخواهد مرد تا آن که قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف را درک نماید. (2)

ب) سید بن طاووس در تعقیبات نماز عصر روز جمعه تأکید بر «صلوات ضرّاب اصفهانی» (3) دارد و می فرماید:

این صلوات را به جهت امری که خداوند متعال ما را از آن مطلع کرده است، هرگز ترک نکن. (4)

شخصی از آیت الله بهجت، سؤال کرد: برای زیارت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف چه دعایی کنم؟ ایشان می فرماید:

صلوات زیادی به وجود مقدس اهدا نمایید و مقرون با دعای تعجیل فرجش باشد. (5)

ذکر قلبی:

آیت الله بهجت می گوید:

به نظر حقیر، بالاترین ذکر، ذکر عملی است؛ یعنی ترک معصیت در اعتقاد و در عمل. همه چیز محتاج به این است و این محتاج به چیزی نیست و مولد

ص:292

خیرات است. (1)

آیا جن ها هم برای ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دعا می کنند؟

جن ها نیز مانند انسان ها مکلّف هستند (2) و تکلیف از آن ها ساقط نیست. جن ها مانند انسان ها، مسلمان و غیر مسلمان دارند. (3) جن های مسلمان، همان گونه که در روز عاشورا برای یاری امام حسین علیه السلام اعلام آمادگی کردند (البته حضرت بنابه مصالحی نپذیرفت)، الآن نیز برای برپایی حکومت عدل الهی دعا و تلاش می کنند. از طرف دیگر، جن های کافر هم به تلاش هایی برای ایجاد فساد و غافل کردن مردم دست می زنند. (4) اما باید توجه داشت که انسان، اشرف مخلوقات است (5) و جنیان تابع انسان ها هستند. ما انسان ها می توانیم شرایط ظهور

ص:293

را فراهم کنیم یا با کارهایمان آن را به تأخیر اندازیم. تلاش جن ها در حاشیه قرار دارد. آن گونه که فعالیت انسان ها مؤثر است، تلاش آن ها اثرگذار نیست.

اگر کسی چهل روز دعای عهد را بخواند، حتماً رجعت می کند؟

در روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده آمده است:

هرکس چهل صبح دعای عهد را بخواند، از یاوران قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف ما باشد، و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خداوند او را از قبر بیرون آورد تا در خدمت آن حضرت باشد و خداوند به ازای هر کلمه، هزار حسنه به او عطا کند و هزار گناه را از کارنامۀ اعمالش پاک می کند. (1)

همان طور که می دانید این گونه احادیث تنها خواندن را کافی نمی دانند، در حقیقت در معنای دعا، طلب و درخواست نیز نهفته شده است، ضمن آن که تأثیر دعاها شروط و صفاتی دارد، و آثار دعا بعد از پیدایش آن شروط است.

در حقیقت هرکس به عهد و پیمانی که در این دعا آمده پایبند باشد و در وفای به آن کوشا باشد، چنین اثری بر آن مترتب است. فردی که میثاق و تعهد با جان و مال برای یاری حضرت می بندد و هرچه از دستش برآید نسبت به نصرت حضرت کوتاهی نمی کند و تمام هستی اش را فدای راه حضرت می نماید، آثار این دعا برای او پا برجاست.

بنابراین نمی توان گفت: هر کسی که این دعا را بخواند، چنین نتیجه ای برایش حاصل می شود؛ خواندنِ تنها، لقلقۀ زبان است.

توجه به متن و دلالت و میثاق هایی که با حضرت بسته می شود و وفای به آن ها موجب چنین آثاری است.

ص:294

رجعت نیز عمومی نیست، همگان برنمی گردند. در حقیقت زمزمۀ دعای عهد و عمل به مضامین و محتوای آن، هر فردی را شاخص می سازد و در زمزمۀ وارستگان و نیکان روزگار قرار می دهد و چنان چه شخصی که تمام همّ و غمّش یاری حجت خدا باشد، توفیق درک حکومت آن ها را نداشته باشد، در دوران طلایی ظهور، ان شاءالله بر می گردد و شاهد حکومت طلایی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می شود.

با توجه به این که دعای معصومین علیهم السلام مستجاب است و آن ها برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریفدعا کرده اند، چرا ظهور تا کنون اتفاق نیافته است؟

دعا کردن برای ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مسئله ای مهم است که در سیرۀ معصومین علیهم السلام آمده است. اما از کجا مشخص است که دعای آن ها تاکنون نتیجه و تأثیری نداشته است؟ احتمال دارد در روز ظهور مشخص شود که تقدیم فرج بستگی به دعای آن ها نیز داشته است و اگر آن ها دعا نمی کردند، ظهور نیز مؤخّر می شد.

بی تردید دعای معصومین علیهم السلام جامع تمام شرایط صحت و کمال می باشد، ولی ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از امور بدائیه است که امکان تقدیم و تأخیر دارد، ممکن است به سبب دعای آنان، تقدیم شده باشد یا قرار شده بود که مقدم شود، اما عملکرد انسان ها خصوصاً شیعیان، موجب تأخیر آن شده باشد.

ضمن آن که ظهور بستگی به وجود شرایط و ایجاد زمینه ها و نبود موانع است. دعا کردن نوعی ایجاد بستر و برداشتن یکی از موانع است که حضرات معصومین علیهم السلام آن را انجام داده اند، حتی به ما با این دعا تعلیم داده اند، اما برداشتن سایر موانع و ایجاد سایر شرایط به عهدۀ ماست.

آیا دعاکردن برای ظهور، با نهی از تعجیل سازگار است؟

روایات بسیاری وظیفۀ منتظران را تسلیم و عجله نداشتن بیان

ص:295

فرموده اند (1) که گاهی عجله کردن دربارۀ ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف منجر به اموری می شود، مانند:

1. از دست دادن صبر و تحمل و پیروی از افراد گمراه و فرصت طلب؛

2. ایجاد یأس و شک و تردید در ظهور؛

3. انکار حکمت های غیبت؛

4. سبک شمردن احادیث انتظار؛

5. توجیه و تأویل غیرواقعی احادیث؛

6. راضی نبودن به قضای الهی.

بنابراین روایاتی که منتظران را از عجله داشتن نهی نموده و امر به صبر می نمایند، مرادشان عجله های ضدتسلیم و انقیاد است که منجر به امور فوق الذکر می شود؛ ولی دعا کردن و درخواست تعجیل فرج از این امور خارج است؛ زیرا دعاکننده با دعایش یقین و ایمان خود را ظاهر می سازد که ظهور امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و تهیۀ مقدماتش هم در قدرت پروردگار است و دعاکردن و خواستن از خداوند متعال مطلوب و مرجوح است.

در حقیقت عجله و شتاب زدگی برای ظهور، راضی نبودن به قضا و قدر الهی است که موجب شقاوت و هلاکت می شود؛ ولی دعا برای تعجیل ظهور، در

عین راضی بودن به خواست پروردگار، مقتضای عبودیت و بندگی و موجب نجات است.

به عبارت دیگر، عجله داشتن و اصرار داشتن بر فرج بدون تهیۀ مقدمات، وسایل و شرایط است؛ اما دعا برای فرج، تهیۀ مقدمات و شروط است.

ص:296

لذا بین دعا و روایت «هلک المستعجلون»، (1) هیچ تنافی وجود ندارد.

چرا دعای ندبه در اعیاد اربعه خوانده می شود؟

علامه مجلسی از امام صادق علیه السلام نقل می کند:

قرائت دعای ندبه در اعیاد چهارگانه: روز جمعه، عید فطر، عید قربان، و عید غدیر، مستحب است. (2)

براساس این روایت، شیعیان و منتظران، این دعای شریف را می خوانند و احتمال دارد یکی از حکمت های اختصاص به این چهار روز این باشد که این ایام روزهای بزرگ و عیدهای مهم اسلامی است که توجه به گل سرسبد هستی، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن ایام، موجب برکت یافتن می شود و اصولاً فرهنگ عید در اسلام با انجام امور عبادی در هم تنیده شده است (3) و یا براساس روایاتی که روزهای عید را روزهای غم و اندوه اهل بیت پیامبر علیهم السلام می دانند، مناسب است جهت تشریک مساعی با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف این دعای شریف خوانده شود.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

هیچ روز عیدی برای ما مسلمانان نیست؛ نه عید فطری و نه عید قربانی، جز این که غم و اندوه آل محمد علیهم السلام در آن تجدید می شود.

وقتی راوی از علت آن می پرسد، حضرت می فرماید:

زیرا می بینند که حق آن ها در دست دیگران است. (4)

در اشعاری که منسوب به امام سجاد علیه السلام است، آمده که:

ص:297

یفرح هذا الوری بعیدهم

نحن أعیادنا ماتمنا (1)

این مردم در ایام عید به جهت فرارسیدن اعیادشان شادی می کنند، ولی ما خاندان، اعیادمان روزهای سوگواری مان است.

لذا شیعیانِ شیفتۀ اهل بیت علیهم السلام، به جهت اظهار هم دردی و تسلّی بخشیدن دل پریشان خود، با دعا برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عید خود را شروع می کنند و گویا عیدی خود را فرج و ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می خواهند.

اعمال شب میلاد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چیست؟

شب نیمۀ شعبان فضایل و اعمال بسیاری دارد؛ در عظمت این شب همین بس که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

علی بن ابی طالب فی آل محمد کافضل ایام شعبان ولیالیه وهو لیلیة نصفه

و یومه؛ (2)

علی بن ابی طالب در میان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم مانند برترین روزها و شب های ماه شعبان؛ یعنی شب و روز نیمۀ شعبان است.

فراوانی اعمال آن در کلام استادِ حضرت امام خمینی، آیت الله آقا میرزا جواد ملکی تبریزی، این گونه بیان شده است:

از شب هایی که تأکید بر زنده نگه داشتن آن شده است و اعمال و عبادات بسیار ارزش مندی در آن وارد شده که می توان گفت در هیچ شبی _ اعم از شب قدر یا غیر آن _ مانند آن یا بیش تر از آن نیامده است. (3)

آری اعمال شب نیمه شعبان از اعمال شب قدر نیز بیش تر است و احیای آن با

ص:298

انجام عبادات توصیه شده است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

هیچ کس در این شب ناتوانی در عبادات و احیا نمی ورزد مگر شقی. (1)

اما مهم ترین اعمال عبادتی آن، عبارت است از:

غسل: غسل این شب مستحب (2) است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ماه شعبان را روزه بگیرید و شب نیمۀ آن غسل کنید؛ زیرا این غسل موجب تخفیف گناهان و جلب رحمت الهی می شود. (3)

دعا: این شب، شب استجابت دعاست و حضرات معصومین علیهم السلام هفت دعای مخصوص برای این شب انشا فرموده اند که در کتب ادعیه ذکر

شده است. (4)

نماز: حدود نُه نماز برای شب میلاد، شرف صدور یافته است. (5)

سایر اعمال عبادی مانند توسل، خصوصاً به حضرت زهرا علیها السلام، تلاوت قرآن، ذکر و ثنا و استغفار، از جمله عباداتی است که در این رابطه توصیه شده است؛ اما یکی از اعمال بسیار مهم این شب، زیارت سید الشهداء علیه السلام است که بسیار سفارش و تأکید شده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص:299

هر فردی که قبر امام حسین علیه السلام را در نیمۀ شعبان زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده اش را می بخشد. (1)

زیارت مخصوص برای امام حسین علیه السلام در شب میلاد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکر شده است، اما آسان ترین و کوتاه ترین زیارت، گفتن: «السلام علیک یا اباعبدالله السلام علیک ورحمة الله وبرکاته» (2) است.

دعا برای نجات از فتنه های آخرالزمان چیست؟

در کتب ادعیه برای نجات از شبهات و فتنه های آخرالزمان، دعاهایی ذکر فرموده اند؛ (3) یکی از دعاهایی که برای رهایی و نجات از فتنه های آخرالزمان است، این گونه شروع می شود:

بسم الله الرحمن الرحیم، اللّهم صلّ علی محمد وآل محمد وعجّل فرجهم،

(یا ارحم الراحمین، هفت مرتبه تکرار شود) اللّهم عُمّ اعداء آل نبیک و ظالمیهم... . (4)

دعای غریق چیست؟

یکی از دعاهایی که در این عصر و زمان خواندنش سفارش شده است، دعای غریق است؛ این دعا برای حفظ دین و ایمان و گرفتارنشدن شبهات و فتنه های آخرالزمان است. در حدیثی عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمودند:

به زودی شبهه ای به شما خواهد رسید که بدون نشانه و بدون امام

ص:300

هدایت کننده باقی خواهید ماند و از آن شبهه رهایی نمی یابد مگر کسی که دعای غریق را بخواند.

راوی می پرسد: «دعای غریق چگونه است؟» امام علیه السلام فرمودند:

می گویی: یا الله، یا رحمن، یا رحیم، یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک؛

راوی عبارت دعا را این چنین خواند: «یا الله، یا رحمن، یا رحیم، یا مقلّب القلوب والأبصار ثبّت قلبی علی دینک»؛ امام صادق علیه السلام فرمودند:

البته خداوند دگرگون کنندۀ دل ها و دیده هاست، ولی آن طورکه من می گویم بگو: «یا مقلّب القلوب ثبّت قلبی علی دینک». (1)

سید بن طاووس در توجیه این دعا می نویسد:

شاید جهت این باشد که دگرگونی دل ها و دیده ها روز قیامت است که از شدت اهوال آن روز پدید می آید، اما در زمان غیبت از دگرگونی دل ها ترسیده می شود نه دیده ها. (2)

برخی هم این روایت را به تأسّی و پیروی بدون کم و زیاد نسبت به ادعیه حمل کرده اند. در هر صورت دعای غریق، دعای نجات از شبهات آخرالزمان است.

اولین دعای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به هنگام ظهورش چیست؟

در روایتی امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

گویا او (حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) را می بینم که سوار بر اسبی که پیشانی آن از سفیدی می درخشد از وادی السلام به سوی مسجد سهله می رود و این دعا را می خواند: «لا اله الاّ الله حقاً حقاً، لااله الاّ الله ایماناً وتصدیقاً..».. (3)

ص:301

چه کتاب هایی دربارۀ دعای ندبه نوشته شده است؟

عناوین آثار منتشرشده پیرامون شرح، سند و دیگر ابعاد مربوط به دعای ندبه فراوان است؛ در کتاب کتاب نامۀ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیش از چهل اثر معرفی شده است (1) و در کتاب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آیینۀ قلم که کارنامۀ منابع جامع پیرامون مهدویت است، سی مقاله و بیست کتاب و سه پایان نامه معرفی شده است (2) که مهم ترین آن ها عبارت است از:

ندبه و نشاط؛ شرحی برای ندبه، نوشتۀ احمد زمردیان، انتشارات دفتر

نشر فرهنگ اسلامی، در 789 صفحه که شرحی جامع بر این دعاست. مؤلف

در پیش گفتار به بررسی سند پرداخته است و سپس با قلمی شیوا به ترجمه و

شرح فرازهای آن با ذکر آیات همت گماشته و با ذکر اشعاری بر غنای بحث

افزوده است.

فروغ ولایت در دعای ندبه؛ نوشتۀ آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی، انتشارات آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه علیها السلام، در 148صفحه که شامل متن و شرح تفصیلی این دعاست. این اثر بیش تر پاسخ به شبهات این دعاست و نویسنده می کوشد تا به مخاطب برساند که دعای ندبه دارای سندی معتبر و متنی استوار است و مفاد آن با عقل و دیدگاه های شیعه هیچ گونه تعارضی ندارد.

شرحی بر دعای ندبه؛ نوشتۀ سید محیی الدین علوی طالقانی با تصحیح علی اکبر غفاری، انتشارات شرکت چاپ و نشر بین الملل، در 360 صفحه که شرحی جالب با استفاده از روایات و آیات و تفاسیر مختلف است که به نکات

ص:302

ادبی و بلاغی نیز پرداخته است.

حدیث آرزومندی؛ شرحی بر دعای ندبه، نوشتۀ علی کریمی جهرمی، انتشارات راسخون، در 226 صفحه که شرحی زیبا و مفید است. نویسنده با توانایی علمی، سعی در شرح و بسط فقرات این دعا از آیات و روایات دارد.

امید منتظران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به دعای ندبه از دیدگاه معصومین علیهم السلام؛ نوشتۀ مهدی مهدوی، انتشارات دانش هوشیار، در 307 صفحه که نویسنده با بهره گیری

از روایات با شرح و تفسیر بندها، آن ها را به طور جداگانه تجزیه و تحلیل می کند، حدود مجموعۀ آن 140 بند شده است که با ذکر 433 حدیث به شرح آن

پرداخته است.

مقالات متعددی هم در بارۀ دعای ندبه نوشته شده است که در کتاب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آیینۀ قلم آمده است؛ برای نمونه به مقالۀ بسیار سودمند آقای محسن کبیری با عنوان: «بررسی مفاهیم سیاسی دعای ندبه» مراجعه کنید.

صلوات بر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف چگونه است؟

درود فرستادن بر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با گفتن: «اللهم صلی علی محمد وآل محمد و عجل فرجهم» حاصل می شود. برخی جملۀ «و اهلک عدوهم من الجن و الانس من الاولین و الآخرین» را نیز اضافه فرموده اند. (1)

در حکایت صلوات ضراب اصفهانی که امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، نحوۀ صلوات فرستادن بر پیامبر و اهل بیت علیهم السلام را تعلیم فرمودند، نحوۀ صلوات بر خودشان را این گونه بیان فرموده اند:

اللهم ... وصلی علی الخلف الهادی المهدی امام المؤمنین ووارث المرسلین

ص:303

وحجة رب العالمین ... اللهم وصل علی ولیک المحیی سنتک القائم بأمرک الداعی الیک الدلیل علیک... . (1)

در برخی از زیارت ها نیز ذکر صلوات بر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است، (2) اما صلوات خاص بعد از زیارت عبارت است:

اللّهم صلی علی محمد واهل بیته وصلی علی ولی الحسن ووصیه ووارثه القائم بامرک والغائب فی خلقک والمنتظر لاذنک... .

در ادعیه نیز صلوات بر حضرت زیاد به چشم می آید، اما صلوات خاص نیز وجود دارد؛ مانند:

اللهم صلی علی ولیک وابن اولیائک الذین فرضت طاعتهم... . (3)

مرحوم موسوی اصفهانی می نویسد:

هرگاه خواستی بر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف درود فرستی بگو: «اللهم صلی علی مولانا وسیدنا صاحب الزمان». (4)

استخارۀ امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف چگونه است؟

از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چند نوع استخاره نقل شده است که عبارت اند از:

1. استخاره با قرآن:

یکی از توقیعات امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مشتمل بر دعایی است که قبل از استخاره به قرآن خوانده می شود و آن این است: «اللهم انی اسئلک باسمک الذی عزمت به

ص:304

علی السموات والارض..».. (1)

2. استخاره با تسبیح:

چند نمونه استخاره با تسبیح از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نقل شده است. آقای مجتهدی سیستانی فقط پنج نوع را ذکر نموده اند. (2) یکی از آن ها این است:

ده یا سه یا یک مرتبه سورۀ حمد خوانده شود و پس از آن ده مرتبه سورۀ قدر خوانده شود و پس از آن سه مرتبه این دعا را بخوانند: «اللهم ان استخیرک لعلمک بعاقبة الامور..»..

پس از دعا، قطعه ای از تسبیح را در حالی که خواسته اش را نیز در نظر آورده است، می گیرد و می شمرد. پس از شمردن دانه ها، اگر تعدادشان فرد بود، کار را انجام بدهد و اگر زوج بود انجام ندهد. (3)

3. استخاره با رقعه:

در روی دو کاغذ می نویسی: «خیرة من الله و رسوله لفلان بن فلانة» و به جای فلان، نام شخص و به جای فلانة، نام مادرش را می نویسید. در ادامه روی یک کاغذ می نویسید: «افعل» و بر دیگری می نویسید «لاتفعل». این دو کاغذ را در قالب گلی قرار داده و در ظرف آبی انداخته و دو رکعت نماز و این دعا را می خوانید: «اللهم انی استخیرک خیار من فوض الیک امره ..». سپس در سجده صد مرتبه می گویید: «استخیر الله خیرة فی عافیة» و منتظر می شوید هر کدام کاغذها که از قالب زودتر بیرون آمده به آن عمل کنید. (4)